تایید خبر مرگ یوگنی پریگوژین توسط کرملین در هفته‌های گذشته بیش از هر جا نگرانی‌هایی را در تعدادی از پایتخت های آفریقایی از جمله طرابلس ، بانکی و باماکو برانگیخت. گروه واگنر در چند سال گذشته با استفاده از خلاء های امنیتی موجود در قاره آفریقا تقریبا با نیمی از کشورهای این قاره از جمله لیبی، سودان، موزامبیک، بورکینا فاسو، مالی، جمهوری آفریقای مرکزی، نیجر، چاد و .... همکاری داشته است. پیش بینی شده هنگام مرگ رهبر این گروه حداقل 5000 نیروی این گروه در غالب مزدوران و پایگاه‌های نظامی و شبکه پیچیده ای از شرکت ها و باند های مختلف تجارت، قاچاق و امنیتی در کشورهای قاره سیاه از مناطق نسبتا با ثبات قاره مثل غنا و نیجریه گرفته تا مناطق بی ثباتی چون سودان و لیبی حضور داشته باشند. با اینحال این حضور و نفوذ در کشورهای چون لیبی ، سودان ،آفریقای مرکزی و مالی بسیار پررنگ تر بوده است.

جنگ داخلی در لیبی دروازه ورود گروه واگنر به آفریقا بود. اعضای واگنر از سال 2014 در کنار خلیفه حفتر می جنگیدند و تا سال 2020 حدود 2000 نیروی واگنر در لیبی حضور داشتند که در تلاش حفتر برای تصرف طرابلس در سال 2019 و 2020 نقش اساسی داشتند. اگر چه تعداد نیروهای واگنر پس از جنگ اوکراین مقداری در لیبی کاهش پیدا کرده و تعدادی از آنها مستقیما به جبهه‌های جنگ در اوکراین پیوستند؛ هنوز هم ارتش روسیه و گروه واگنر دو پایگاه جداگانه در این کشور دارند . در طرف مقابل نیز نیروهای وابسته به روس از جمله خلیفه حفتر بدون کمک روس ها و گروه واگنر آینده چندانی برای خود نمی‌بینند.

در سودان گروه واگنر از زمان عمر البشیر با نیروهای امنیت سودان همکاری داشته است . آمریکایی‌ها واگنر را در سودان متهم به دور زدن تحریم ها ی سودان و قاچاق مقادیر زیادی طلا از سودان به روسیه کرده اند و در سال 2020 نام واگنر را هم به فهرست تحریم شده‌های مرتبط با سودان افزوده اند. در سال 2023 هم آمریکاییها مدعی شده اند در درگیرهای اخیر سودان هم رد پای قوی واگنر وجود دارد و این گروه در آخرین اقدام با ارسال مقادیر قابل توجهی مهمات ، شامل موشک های زمین به هوا برای نیروهای واکنش سریع سودان که بر علیه ارتش این کشور می جنگند موجب دور زدن تلاش های بین المللی برای برقراری آتش بس میان طرفین درگیر در سودان و ادامه درگیری شده اند.

در کشور مالی بنا بر گزارش ها، نظامیان این کشور غرب آفریقا  و گروه واگنر در سال 2021 برای حمایت از عملیات علیه اسلامگرایان افراطی ، قراردادی را امضا کردند که  این همزمان با افزایش تسلیحات روسیه به مالی  بود.بر اساس  این قرارداد 1000 تا 1500 جنگجوی واگنر در قبال پرداخت ماهیانه ده میلیون دلار توسط دولت باماکو به هلدینگ واگنر وارد  کشور مالی شدند. حضور واگنر در مالی فراتر از مبارزه با افراطیون مسلح باعث تغییرات جدی در شکل و مواضع دولت مالی شد و باماکو بتدریج رفتار ضد فرانسوی اتخاذ کرد تا جایی که  در سال 2022 با استناد به نگرانی در مورد واگنر و سایر تنش های دیپلماتیک، فرانسه تصمیم به عقب نشینی گرفت و بیش از 2000 سرباز خود از مالی را که تحت پوشش مبارزه با تروریسم در منطقه مستقر بودند را از مالی خارج کرد.

در جمهوری آفریقای مرکزی گروه واگنر ابتدا  به بهانه حمایت از رئیس جمهور این کشور در برابر شورشیان تعدادی از جنگجویان خود را وارد کرد. این نیروها که در ابتدا با عنوان مستشاران روسی شروع به کار کرده بودند با سرعت افزایش یافتند و برابر گزارش ها در سال جاری میلادی تعداد نیروهای هلدینگ واگنر در این کشور به 1890 نفر رسید. پس از پیروزی‌های دولت آفریقای مرکزی گروه واگنر توانست با سهم خواهی کنترل بی سابقه ای بر ذخایر طلای این کشور آفریقایی بدست آورده و مقادیر قابل توجهی از این طلاها را به روسیه منتقل کند که در وقت خود نققش بسیار مهمی در حفظ پایین آوردن آثار منفی تحریم ها بر روبل روسیه داشتند. به علاوه بهره برداری بدون محدودیتی که دولت آفریقای مرکزی به شرکت های تحت پوشش واگنر برای قطع درختان گرمسیری و تجارت چوب گران و کمیاب این درختان داده بود سود سرشاری را نصیب هلدینگ واگنر نمود. شرکت های وابسته به این گروه همچنین در مدت کوتاهی با حمایت دولت آفریقای مرکزی توانستند در رقابت با شرکت های قدیمی فرانسه در خصوص تامین شکر آنها از میدان بدر کنند و اولین کارخانه ساخت مشروبات الکلی و آبجو با ظرفیت بالای صادراتی را در این کشور آفریقایی تاسیس کنند.

این حضور که در محافل غربی از آن به نفوذ بدخیم روسیه در آفریقا یاد شده مخصوصا پس از جنگ اوکراین در هماهنگی بسیار بالاتری با اهداف مسکو در به چالش کشیدن منافع غربی‌ها در آفریقا و تعمیق نفوذ روسیه در کشورهای این قاره همراه بوده است . اگر چه روسیه قبل از جنگ اوکراین حداقل با 18 کشور آفریقایی قراردادهای همکاری نظامی و تسلیحاتی داشت؛ ولی حضور این گروه توانسته است نیازمندیها در آفریقا به سلاح و امنیت روسی را به میزان قابل ملاحضه ای افزایش دهد. فعالیت این گروه یکی از عوامل موثر در رای منفی و ممتنع حداقل 24 کشور آفریقایی به قطع نامه ضد روسی غربی‌ها پس از جنگ اوکراین قلمداد می‌شود.

با این همه نگرانی برای کشورهای آفریقایی مرتبط با واگنر از وقتی شروع شد که پریگوژین شورشی بدون سرانجام را در جبهه‌های جنگ روسیه با اوکراین شکل داد و متعاقب آن مغضوب کرملین قرار گرفت. پس از این شورش دستورات پوتین مبنی بر اینکه مزدوران واگنر یا باید به خانه‌های خود باز گردند یا به بلاروس بروند یا جذب نیروهای ارتش روسیه شوند این تردید را در بعضی از رهبران آفریقایی بوجود آورد که عدم پشتیبانی مسکو از واگنر ممکن است برای آنان مخاطره آمیز باشد و آنها در برابر مخالفان داخلی و خارجی که با اتکا حمایت های این گروه با آنها درگیر شده اند ضعیف شوند .

با اینحال تا قبل از مرگ پریگوژین  حداقل این امیدواری برای آفریقایی‌های مرتبط با این گروه وجود داشت که پوتین صرفا فعالیت های نظامی واگنر را در جبهه‌های اوکراین و داخل روسیه تعلیق  کرده است و همکاری روسیه با واگنر در خارج از مرزهای روسیه از جمله آفریقا ادامه خواهد یافت. مخصوصا اینکه گروه واگنر بارها به رهبران آفریقایی گوشزد نموده بود که بودجه جنگجویان آنها صرفا توسط هولدینگ واگنر و نه روسیه تامین میشود. همه این‌ها آفریقایی‌ها را امیدوار می‌کرد که سازشی در کرملین شکل خواهد گرفت که به موجب آن پریگوژین حتی از محل تبعید خود در بلاروس بتواند کنترل و مسئولت نهایی عملیات در آفریقا را کماکان حفظ نماید.

اما مرگ ناگهانی و مشکوک پریگوژین به همراه جانشین و تعدادی از کلیدی ترین عناصر ای گروه در یک سانحه هوایی آنهم در داخل خاک روسیه بر ابهامات جدی کشور های آفریقایی مرتبط با این گروه مخصوصا رهبرانی که بیش از دیگران با واگنر  تعامل و همکاری داشتند افزوده است.چرا که آنان میدانند منافع روسیه با این گروه در آفریقا چنان به هم تنیده شده که تفکیک آن براحتی و در زمان کوتاه امکان پذیر نیست. به علاوه تضاد این منافع با منافع غربی‌ها در افریقا بقدری پررنگ بوده است که در غیاب این گروه حتما با تلافی جدی غربیها مواجه خواهد شد. این موضوع ممکن است برای تمام کسانی که ورود واگنر به آفریقا را تسهیل کرده و با آنها همکاری داشته اند ، عواقب خطرناکی داشته باشد.

بخشی از این ابهامات مستقیما به نیروهای مزدور واگنر حاضر در آفریقا  به این سوال برمیگردد که اگر در وسط معرکه تامین مالی آنها قطع شود و نتوانند دستمزد دریافت کنند و یا بدون حمایت کافی در کشورهایی رها شوند که خود با فقر و جنگ های داخلی و شورشهای خطرناک روبرو هستند ، آیا این جنگ سالاران که عمدتا از بین مجرمان و محکومان انتخاب و به آفریقا اعزام شده اند چه واکنشی از خود نشان خواهند داد ؟  آیا به کشورهای خود بازخواهند گشت یا در جامعه آفریقایی ادغام خواهد شد یا جذب گروههای افراطی محلی خواهند شد؟

ابهام بعدی اینست که  خلاء قدرتی که برای بعضی از این دولت ها ایجاد شده چگونه پرخواهد شد ؟ مثلا در حالی که کشور  مالی در محاصره افراط گرایی در صحرا قرار دارد و نیروهای فرانسوی و حتی نیروهای سازمان ملل هم این کشور را ترک کرده اند در غیاب نیروهای واگنر این خلا قدرت چگونه جبران خواهد شد. مخصوصا وقتی که مخالفان مسلح افراطی دوباره تهییج شده و یا غربیها بخواهند گذشته را تلافی کنند.

مسئله دیگر منافع طرفینی است که از طریق قرارداد های رسمی و غیر رسمی و زد و بندها با هولدینگ واگنر  بدست آمده بود. بخش قابل توجهی از این منافع غیر ملی و شامل سفره‌های بازی می‌شد که در یک طرف آن الیگارش ها و مافیای روسی و در طرف دیگر آن ذی نفوذ های محلی آفریقا نشسته بودند. اینکه آینده این منافع چگونه خواهد بود سوالی است که احتمالا در ذهن آفریقایی‌های ذیربط می چرخد. در این رابطه ، سرنوشت بسیاری از شرکت های که راسا توسط واگنر یا مشترکا توسط این گروه با دولت ها و افراد صاحب نفوذ آفریقایی تشکیل شده هم به نوبه خود از مهمترین دغدغه‌ها هستند مخصوصا اینکه بسیاری از این منافع از چنگ شرکتها و افراد غربی بیرون آمده و بخاطر شکل فعالیتهای واگنر بسیاری از آنها صرفا فاقد قراردادهای معتبر و مبتنی بر روابط شخصی با ذی نفوذان محلی آفریقایی بنیان گذاری شده اند.

اگر چه مقامات روسی از جمله وزیر دفاع سفر ها و تحرکاتی را به کشورهای آفریقایی کلید زده اند تا به متحدین خود اطمینان دهند با مرگ پریگوزین همه چیز در مورد واگنر تمام نشده و حتی نام تاجر بزرگ اسلحه ویکتور بوت به عنوان جانشین وی مطرح شده است، اما با توجه به شخصیت کاریزماتیک پرگوژین به نظر نمیرسد گروه واگنر در صورت بقا بتواند به میزان قبلی به ایفای نقش بپردازد. این مهم از چشم آفریقایی‌های که بارها اورا با چمدان‌های پرپول و محموله‌های اسلحه که شخصا بین اعضای گروه خود توزیع میکرد دیده اند پنهان نیست.

در صورت فروپاشی کامل گروه واگنر در آفریقا مشخص نیست که سرنوشت بعضی از رهبران و نخبگان و فعالان آفریقایی که با این گروه همکاری کرده اند چه خواهد شد. سوال اساسی این است که  آیا روسیه در روابط با متحدین آفریقایی قادر به تامین جای خالی واگنر خواهد بود یا خیر؟

محمد نیکخواه، کارشناس ارشد مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی

 (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)