اعلامیه ای که در خصوص ابتکار صلح آفریقا برای توقف جنگ اوکراین رسماً در 16 ماه مه توسط رئیس جمهور رامافوزا اعلام شد در محافل سیاسی شک و تردیدهایی را برانگیخت . منابع خبری اعلام داشته اند که پشت صحنه این ابتکار به شکلی باور نکردنی یک تاجر فرانسوی بنام ژان ایو اولیویه قرار دارد،این تاجر فرانسوی که همزمان رئیس بنیاد برازاویل نیز هست، از دسامبر تلاش کرده است زمینه  میانجیگری رهبران آفریقایی بین روسیه و اوکراین را  ایجاد کند.

با تلاش ها و رفت و آمد ها و رایزنی‌های مکرر وی تا کنون رئیس جمهور آفریقای جنوبی سیریل رامافوزا، رئیس جمهور سنگال مکی سال، رئیس جمهور کنگو دنیس ساسو نگوسو آمادگی خود را برای همکاری با این ابتکار اعلام کرده اند و به نظر می رسد در روزهای آتی رهبران آفریقایی دیگری نیز به این طرح بپیوندند.

متعاقب اعلامیه منتشره از دفتر رئیس جمهور آفریقای جنوبی سه روز بعد در 19 ماه مه جاری اولیویه مجددا به مسکو (جایی که در شش ماه گذشته 10 بار به آنجا  سفر کرده) رفت تا جزئیات پروژه خود را با دقت بیشتری تنظیم کند. وی در روسیه با میخائیل بوگدانوف، معاون وزیر امور خارجه جزئیات بیشتری از ابتکار صلح آفریقا را به بحث و بررسی گذاشت.

اولیویه همچنین در ماه‌های گذشته حداقل چهار بار  به کیف سفر کرد و در این ملاقات ها که با مشاورین ارشد رئیس جمهور اوکراین انجام شده او موفق شده نظر مثبت زلنسکی را مانند همتای متخاصم روسی خود، جلب کند که در کوتاه مدت روسیه و اوکراین میزبان هیئتی از رهبران آفریقایی برای میانجیگری باشند

آنچه تاکنون از این گفتگو ها درز کرده اینست که مسکو و کیف میانجیگری آفریقایی‌ها را پذیرفته  و موافقت کرده اند که در اولین فرصت میزبان هیاتی از رهبران آفریقایی باشند مشروط به آنکه ترکیب این هیات به گونه ای باشد که توازن را بسود طرف مقابل سنگین نکند. بر این اساس تا کنون شش رهبر آفریقایی که دارای نظرات ابراز شده متفاوتی در مورد جنگ اوکراین بوده اند مورد نظر قرار گرفته اند و آقای اولیویه ماموریت یافته این گزینه‌ها را مورد بررسی دقیق تری قرار دهد.

 در این بین اسامی رامافوسا و یووری موسوینی از اوگاندا که بیشتر مشهور به طرفداری از موضع مسکو هستند و هاکاینده هیچیلما از زامبیا که گزینه‌های مطلوب تری برای کیف به حساب می آیند به اضافه عبدالفتاح السیسی رئیس جمهور مصر، دنیس ساسو نگئوسو از کنگو و مکی سال از سنگال که در موضع گیری‌های پس از جنگ اوکراین چهره‌های بیطرفی از خود به نمایش گذاشته اند، احتمالا از گزینه‌های این میانجیگری به سبک آفریقایی آن خواهند بود  که البته در صورت وقوع ، هم به جهت ترکیب چند رهبری آن و هم به جهت آفریقایی بودن همه اعضای  پدیده ای جدید در مکانیزم ها و ابتکارات میانجیگری، حل اختلاف و صلح سازی بین المللی و تجربه ای نو و خارج از خانه برای قاره آفریقا خواهد بود.

اولیویه که بیش از شش ماه است روی این پروژه کار می‌کند، در دسامبر 2022 به نمایندگی از بنیاد خود (بنیاد برازاویل ) که لابی دیپماتیک قدرتمندی برای خود ایجاد کرده به همراه هیات اوباسانجو رئیس جمهور سابق نیجریه  برای شرکت در  اجلاس سران ایالات متحده و آفریقا، به واشنگتن سفر و در آنجا توانست حمایت ضمنی برخی از  مقامات ارشد  آمریکایی را به طرح میانجیگری آفریقا در بحران اوکراین را جلب کند. گمانه زنی شده که تیم ها و افراد مرتبط با آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه آمریکا البته به شکل محرمانه  در طرح نزدیک کردن این تاجر فرانسوی به ریاست جمهوری اوکراین مشارکت داشته اند. اولیویه همچنین دولت بریتانیا را در جریان ابتکار خود قرار داده و در ماه دسامبر به همراه رئیس جمهور سابق نیجریه در وزارت خارجه لندن نیز  حضور داشته است.

وی همچنین در نشست 16 فوریه سال جاری میلادی در حاشیه نشست سران اتحادیه آفریقا آدیس آبابا تلاش کرد تا رئیس جدید اتحادیه از کومور، آقای ازعلی عسومانی  را نیز متقاعد کند که به این ابتکار صلح بپیوندد که البته عسومانی پس از موافقت اولیه، متعاقبا (و احتمالا تحت فشار فرانسه) ترجیح داد از موضوع عقب نشینی کند.

آنچه تا کنون روشن شده آفریقایی‌ها بشدت تمایل دارند  این سفر هر چه سریعتر انجام و مقصد اولیه هم از کیف شروع و به مسکو ختم و قبل از ماه جولای انجام شود چرا که نشست روسیه و آفریقا که قرار است در پایان ماه جولای در سن پترزبورگ برگزار شود، انجام شود. این یک نشست مهم برای مسکو خواهد بود که ولادیمیر پوتین از همه رهبران این قاره برای شرکت  دعوت کرده است در حالی که کشور های آفریقایی علیرغم روابط با روسیه در بسیاری از زمینه‌ها  که به نوبه خود تحت فشار غرب برای تحریم این رویداد هستند و تکلیف خود را در این میان نمیدانند. با اینحال بعید به نظر میرسد سران پنج کشور بدون دریافت ضمانت‌هایی از جمله توقف موقت عملیات نظامی یا اطمینان از برگزاری رفراندوم جدید در منطقه دونباس اوکراین، این سفر را انجام دهند.

نگاهی به سوابق این تاجر فرانسوی نشان میدهد او علاوه بر موفقیت چند دهه ای در تجارت ،معدن و نفت و گاز آفریقا و ایجاد هولدینگ بزرگ فورت ، بصورت موازی در دنیای سیاست مخصوصا در آفریقا هم نقش های متنوعی ایفا کرده است. وی در دهه 80 میلادی مشاور ژاک شیراک شهردار پاریس در امور آفریقا بود و وقتی ژاک شیراک نخست وزیر شد از او خواست در یک ماموریت مخفی نقش فعالی را برای آزادی چهار گروگان لبنانی که آنزمان در لبنان نگهداری میشدند ایفا کند. وی در سال های بعد هم با توجه به نفوذ و روابط ویژه ای که بخاطر روابط مالی با مسئولین کشورهای مختلف و شبکه‌های مافیایی پیدا کرده بود متعاقبا  در 1987 در مورد تبادل 133 اسیر بین نیروهای درگیر آنگولاو نامیبیا و آزادی چند گروگان و زندانی اروپایی و یکی از فرماندهان اسیر شده آفریقای جنوبی از دست نیروهای آنگولایی نقش فعالی ایفا کرده است .الیویه در در دسامبر 1988 در امضای پروتکل برازاویل که به خروج نیروهای کوبایی از آنگولا و نیز جنگ مرزی در آفریقای جنوبی انجامید نقش فعالی داشت. او یک میانجیگری فعال در بحران جزایر کمور در سال 1989 و ترتیب دهنده اولین سفر یک رئیس جمهور آفریقای جنوبی به فرانسه و دیدار آو با میتران بود و از همه مهمتر اینکه وی میانجیگر کلیدی گفتگوهای سان سیتی بود که نهایتا منجر به به توافقنامه تقسیم قدرت در کنگو بین رئیس جمهور کابیلا و مخالفان شورشی موسوم به جنبش آزادی کنگو شد. او دردو دهه گذشته ریاست بنیاد برازاویل را به عهده دارد که این بنیاد ظاهرا غیر دولتی و متنفذ وظایف خود را حل مناقشه و حفاظت از طبیعت اعلام کرده است و با این سوابق ورود او به قضیه میانجیگری در یک بحران بزرگ بین المللی نشان میدهد که غیر از مسئولین و مقامات دولتی حتی در فرایند میانجیگری هم نمی‌توان از نقش شرکت های بزرگ مرتبط با  مافیاهای عمدتا اقتصادی حلقه زده بدور مراکز قدرت در بین تمامی طرفها اعم طرف های درگیر ، ذی نفع و حتی میانجی چشم پوشی کرد و ما باید در ادبیات جدید سیاسی بتدریج واژه مافیای صلح ساز را هم اضافه کنیم مخصوصا اینکه سوابق یاد شده قبلی و سطح تماس ها و دسترسی این تاجر فرانسوی و اقدامات مقدماتی انجام شده در فرایند این میانجیگری بخوبی روشن می سازد که از توانایی و تجربه اقدام و چانه زنی و پنهانکاری و ارتباطات با سرویس های امنیتی ،  برای جوش دادن منافع شخصی و ملی دولتمردان ، اشخاص حقیقی و حقوقی و محافل و کارتر های قدرتمند و ذی نفوذ و ذی سهم برخوردار است.

اگر چه ممکن است تناسب میانجیگری صلح در یک بحران بزرگ بین المللی که قدرتهای بزرگ درگیر آن هستند با وزن ژئوپلوتیکی تعدادی از کشورهای آفریقایی کمی عجیب و حتی شوخی به نظر برسد اما نباید از نظر دورداشت که اگر این رهبران به عنوان نمایندگان قاره آفریقا این ماموریت را انجام دهند موضوع با وجود 54 واحد سیاسی که در مسیر همگرایی روزافزون قرار دارند کاملا متفاوت خواهد بود. آنهم در جهانی که  بسیاری از کارکرد های نظم بین الملل از جمله ساز و کار حل اختلاف و صلح سازی و صلحبانی همانند تغییر در اوزان ژئوپلوتیک بازیگران در حال تغییرند. وچه بسا آفریقایی‌ها بتوانند کاری را بکنند که دیگران از حل آن عاجز بوده اند.

با اینکه رهبران آفریقایی در گذشته در چندین ابتکار دیپلماتیک آفریقایی مانند میانجیگری در منطقه ساحل از طرف آتحادیه آفریقا یا دخالت اکواس در قضییه عمرو سیسوکو امبالو در گینه بیسائو شکست خورده اند ، اما در موارد متعدی هم ابتکارات صلح و کنترل بحران آنها حداقل در سطح قاره پهناور خودشان موفقیت آمیز بوده است و در دو دهه گذشته مخصوصا نهاد های آفریقایی و بالاتر از همه آنها اتحادیه آفریقا نشان داده بر مبنای سیاست های بالادستی پاکس آفریکن و آموزه‌های نلسون ماندلا و تقویت همگرایی مکانیزم های کنترل بحران و حل اختلافات  این قاره نه تنها به نحو چشمگیری رشد یافته است بلکه کنترل و مدیریت چندین بحران بزرگ داخلی از جمله انتقال مسالمت آمیز قدرت پس از کودتا ها ، بحران‌های جانشینی، بحران رواندا، شاخ و شمال  آفریقا، زیمباوه و غیره نشان داده آفریق بطور نسبی از ظرفیت و دانش حل مناقشه نیز برخوردار شده است و با اینکه برای اولین بار است که برای میانجیگری در یک نزاع فراقاره ای اقدام می‌کنند چون یکی از متضررین اصلی و بدون تقصیر بحران اوکراین هستند اقدام آنها کمابیش از مشروعیت لازم نیز نزد جامعه جهانی و طرفهای درگیر برخوردار خواهد بود.

 پذیرش این میانجیگری از سوی تعدادی از رهبران آفریقایی علاوه بر اینکه بیان از تاثیرات منفی بحران اوکراین روی کشورهای این قاره دارد در عین حال بیانگر نوعی اعتماد به نفس آفریقایی‌ها هم هست. به علاوه علیرغم همه جنجال های طرفین منازعه اوکراین و حامیان آنها به نظر می رسد ، بدلیل بن بست در جبهه‌های جنگ اوکراین حتما در پشت پرده تمایلی جدی در بین اصلی ترین طرفهای منازعه شامل روسیه و اوکراین و پشتیبانان جدی آن یعنی آمریکا و انگلیس برای مذاکره و پیدا کردن راه حلی مسالمت آمیز برای بحران اوکراین با حفظ وجهه طرفین وجود دارد

 با همه این تلاش ها اما به نظر می رسد ابتکار اولیویه به طور کامل مورد حمایت کامل سران آفریقا قرار نگرفته و علاوه بر آفریقا مخالفینی در خارج قاره هم دارد: از جمله مخالفان  فرانسه است که سال هاست دست این  تاجر فرانسوی را بیش از حد در برابر منافع قدرت های بزرگ خارجی، به ویژه روسیه و ایالات متحده و انگلیس باز می داند و چون برای خود نقش تعریف شده نمی‌بیند تا کنون از آن حمایت نکرده است و احتمالا متحدین آفریقایی خود را ترغیب به مخالفت و کارشکنی خواهد کرد و پیامدهای این اختلاف نظر در اروپا و عدم اجماع کافی موضوع در اتحادیه آفریقا بر سر این میانجیگری ممکن است این ابتکار صلح را با چالش روبرو کنند.

محمد نیکخواه، کارشناس ارشد مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی

(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)