در حالی که 40 ماه از منازعه اوکراین و روسیه می‌گذرد، دورنمای روشنی از فرجام آن وجود ندارد. در این بحران چند قدرت و کشور نقش قابل توجهی داشته‌اند که می‌توان به آمریکا، اروپا، چین و ترکیه اشاره داشت در این مجموعه چین نقش برجسته برنامه محور به‌ویژه در تعاملات با روسیه داشته است. قبل از شروع درگیری در فوریه 2022، چین روابط دوستانه خود را با روسیه و اوکراین حفظ کرد. در طول جنگ، چین به تجارت با هر دو کشور ادامه داد و اگر چه بسیاری از ناظران بر روابط چین با روسیه تمرکز می‌کنند، اما چین علی‌رغم اختلالات ناشی از جنگ، همچنان بزرگترین شریک تجاری اوکراین است و تجارت دوجانبه بین چین و اوکراین در سال 2024 به نزدیک به 8 میلیارد دلار رسید. اگرچه پکن همچنان به دنبال زمینه‌های همکاری با کی‌یف است؛ اما روسیه هنوز جایگاه بسیار مهم‌تری در استراتژی کلی سیاست خارجی چین دارد.

روسیه نیز یک قدرت هسته‌ای بزرگ است و بیش از 4هزار و200 کیلومتر مرز زمینی با چین دارد که از طرفی تجارت سالانه بین چین و روسیه نزدیک به 250 میلیارد دلار است که نوعی رشد سه برابری از آغاز جنگ در فوریه 2022 تجربه نموده است. این تجارت با عدم تعادل مشخص می‌شود؛ به طوری که روسیه در درجه اول منابع انرژی و چین کالاهای تولیدی صادر می‌کند. این در حالی است که این رابطه تجاری به نفع هر دو کشور می‌باشد ولی برای روسیه بسیار مهم‌تر است؛ زیرا خروجی برای صادرات انرژی و منبعی برای کالاهای صنعتی فراهم می‌کند، در حالی که چین از منابع تخفیف‌یافته استفاده کرده و نفوذ اقتصادی خود را گسترش می‌دهد. همچنین اقدامات و لفاظی‌های ایالات متحده و اروپا در طول جنگ نیز چین و روسیه را به هم نزدیک‌تر کرد. البته رهبران غربی اغلب چین و روسیه را در یک گروه قرار می‌دهند و آنها را به عنوان بخشی از یک محور در کنار ایران می‌دانند که با رویکرد محور یورآتلانتیک و استیلای جهانی غرب مخالفت جدی و اساسی دارند.

به‌ طور کلی روابط مسکو و پکن در هزاره سوم روند رو به رشد چشمگیر را طی نموده است؛ به ‌طوری که ولادیمیر پوتین و شی جین پینگ در ۴ فوریه ۲۰۲۲، سه هفته قبل از حمله روسیه به اوکراین، همکاری بدون محدودیت خود را اعلام کردند و از آن زمان چین و روسیه به طور قابل توجهی روابط خود را در زمینه‌های کلیدی تقویت کرده‌اند. با این حال، همکاری این کشورها محدودیت‌هایی دارد که زمانی پدیدار می‌شود که پکن نیاز به رسیدگی به وضعیت ژئوپلیتیکی در حال تحول داشته باشد. همچنین زمینه‌هایی وجود دارد که پکن در آنها موضعی متمایز از مسکو اتخاذ می‌کند. علاوه بر این، تفسیر مشارکت بدون محدودیت با گذشت زمان تغییر کرد و نشان داد که محدودیت‌ها زمانی وجود دارند که نیاز به رسیدگی به محیط ژئوپلیتیکی خارجی وجود داشته باشد. در مارس ۲۰۲۲، کین گانگ، سفیر وقت چین در ایالات متحده، اظهار داشت که اگرچه در واقع هیچ حوزه ممنوعه‌ای برای همکاری بین چین و روسیه وجود ندارد، اما خطوط اساسی روشنی یعنی «اصول منشور سازمان ملل، هنجارهای جهانی شناخته شده حقوق بین‌الملل و دستورالعمل‌های اساسی برای روابط بین‌الملل در این همکاری دیده می‌شود. همچنین فو کونگ، سفیر وقت چین در اتحادیه اروپا، در مصاحبه‌ای در آوریل ۲۰۲۳، شراکت بدون محدودیت را اعلامی‌توصیف کرد و تأکید داشت که چین در جنگ اوکراین طرف روسیه نیست. با وجود این، در سومین سالگرد حمله روسیه و اندکی پس از آنکه دونالد ترامپ با پوتین تماس تلفنی  برای دستیابی به توافقی برای پایان دادن به جنگ تلاش کرد؛ شی جین پینگ مجدداً بر شراکت بدون محدودیت بین چین و روسیه تأکید نمود.

پکن همواره سعی نموده در تعاملات با طرفین نوعی توازن را حفظ نماید؛ در عین حال که دیدگاه واحدی نیز وجود ندارد و موضع مبهم چین در مورد جنگ اوکراین در طول سه سال گذشته، نشان‌دهنده این اختلاف داخلی در پکن است. این صرفاً اختلاف نظر بین اردوگاه‌های مختلف فکری نیست؛ بلکه اکثر سیاست‌گذاران هر دو دیدگاه را به رسمیت می‌شناسند و تمایلی به پذیرش کامل یکی به قیمت دیگری ندارند. بیانیه ۱۲ ماده‌ای در مورد اوکراین که توسط وزارت امور خارجه چین در فوریه ۲۰۲۳ منتشر شد، این اختلاف نظر را به وضوح  نشان ‌داد؛ چرا که اصل اول این سند بر احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی تأکید دارد- بیانیه‌ای که از دفاع اوکراین از قلمرو خود حمایت می‌کند. چین همچنین هرگز الحاق کریمه به روسیه و ادعاهای آن بر چهار منطقه در شرق و جنوب اوکراین را به رسمیت نشناخته است. با این حال، اصل دوم این سند تأکید دارد که نگرانی‌های امنیتی مشروع همه کشورها باید جدی گرفته شود؛ امری که نمایشی پنهان از حمایت از ترس‌های روسیه در مورد فشار غرب، از جمله گسترش ناتو به جایی است که مسکو آن را حیاط خلوت خود می‌داند.

در مجموع به نظر می‌رسد پکن و واشنگتن در رویکردی که روسیه به معنای واقعی کلمه در جنگ باشد، اما  در جنگ شکست نخورد؛ اتفاق نظر دارند و در اینجا چین در همان سطح درک از وضعیت ایالات متحده قرار دارد یعنی دقیقاً همان ترس را احساس می‌کند که وقتی روسیه در جنگ شکست بخورد، با  بی‌ثباتی غیر قابل مهار روبرو خواهیم بود و در واقع این ترس اصلی قدرت‌های بزرگ جهان است. البته از سویی گرایش کلی چین به سمت روسیه، چالش‌ها و تناقضات موجود در رابطه پکن با مسکو را پنهان می‌کند و رعایت تحریم‌های مالی غرب، حل و فصل تجارت چین و روسیه را دشوار کرده است و از سوی دیگر کشورهای غربی بارها چین را به دلیل ادعاهایی مبنی بر استفاده از قطعات چینی در سلاح‌های روسی مورد انتقاد قرار داده‌اند؛ به‌ طوری که می‌توان اذعان نمود که در سال‌های اخیر موضوع اوکراین به یک مبحث چالشی در روابط قاره سبز و پکن تبدیل شده است. البته چین توجه به منافع اقتصادی به‌ویژه انرژی ارزان روسیه را در اولویت قرار داده است؛ در عین حال که اوکراین نیز پهپادهای ساخت چین را در مقیاس وسیع به کار گرفته و از قطعات ساخت چین برای تولید پهپاد خود استفاده کرده است.

علی بمان اقبالی زارچ؛ رئیس گروه مطالعات اوراسیا

 (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)