در جهان هزاره سوم با روند شتابان تحولات و تغییرات سیاسی و امنیتی و رشد روزافزون نقش فناوری در حیات بشری، اهمیت نقش سیاست خارجی در موفقیت کشورها در نظام بین المللی جهش روزافزونی داشته و در این فرایند رویکرد توازن در روابط خارجی دول مختلف اهمیت فوق العاده ای دارد؛ در همین راستا جمهوری اسلامی ایران نیز بویژه در سال اول دولت چهاردهم سیاست گسترش روابط با قدرت های موثر با رویکرد توازنی در مثلث غرب ، چین و روسیه را دنبال می نماید و سفر دکتر پزشکیان به مسکو با هدف امضای معاهده راهبردی در همین راستا قابل ارزیابی می‌باشد. البته سوال مهم در خصوص چگونگی نقش آفرینی این معاهده در تقویت روابط دوجانبه در تمامی ابعاد بدون ایجاد حساسیت های غیر ضرور در روند کلی روابط خارجی با قطب های مختلف در جهان در حال گذار می‌باشد!

روابط جمهوری‌اسلامی ایران و شوروی سابق و در مرحله پس از فروپاشی با فدراسیون روسیه، همیشه یکی از مهم‌ترین موضوعات در دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی بوده است. این روابط همواره تحت‌تاثیر عوامل متعددی از جمله مسائل ایدئولوژیک، منافع اقتصادی، چالش‌های امنیتی و فرصت‌های استراتژیک قرار داشته است. با توجه به نقش جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در استراتژی‌های منطقه‌ای و جهانی، این روابط همواره از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده و در تحلیل مسائل منطقه‌ای و جهانی مؤثر بوده است. سرزمین تزاری به‌عنوان بزرگترین همسایه تاثیرگذار همواره توجه ویژه‌ای به روابط با ایران داشته و در عین‌حال روابط دو کشور فراز و فرودهایی را شاهد بوده است. ما شاهد تغییرات در مقاطع مختلف در سطوح روابط بوده ایم، اما یک موضوع خصوصا در سال‌های اخیر مورد توجه رهبران دو کشور قرار گرفته و آن تلاش و اراده جدی برای بسط و گسترش روابط است و می‌شود اذعان کرد در دو سه سال اخیر اقدامات موثری برای گسترش روابط انجام شده و ما می‌توانیم نسبت به یک فرایند روبه‌رشد روابط در سال‌های آینده خوشبین باشیم. در سفر رئیس محترم جمهور سند بسیار مورد توافق مهمی‌به روز رسانی شده و در مسکو به امضاء رسید و باید گفت که این یک سند پایه است که چونان چارچوبه حقوقی زیربنایی محسوب می‌شود که اسناد دیگر با توجه به آن در سطوح دیگر و بخش‌های متنوع میان دو کشور امضا می‌شود .

موضوع مهم در شرایط جدید حساسیت غیر مستند غربی‌هاست که بیشتر ریشه در رقابت و منازعه با روسیه دارد و به نوعی به مباحث مربوط به همکاری‌های ایران با روسیه در جنگ اوکراین بر می‌گردد البته باید اذعان کنیم؛ تبلیغی که در سطح بین‌المللی می‌شود با واقعیت فاصله دارد و موضوعاتی که در این خصوص از طرف غربی‌ها مطرح می‌شود، بخشی‌از آنها به رقابت نرم محور یوروآتلانتیک با روسیه برمی‌گردد. در عین‌حال که رژیم صهیونیستی هم در بزرگ‌نمایی این همکاری‌ها تلاش وافری داشته است. واقعیت این است یک سری همکاری‌ها طبق آنچه اعلام شده، در حوزه پهپادی در حوزه مدنی و مباحث زیست‌محیطی قبل از جنگ اوکراین وجود داشته که روس‌ها شاید استفاده‌های دیگر هم از آن کرده‌اند. اما اینکه ایران در جنگ اوکراین کمک‌هایی به روسیه کرده که نقش تعیین‌کننده‌ای در تغییر سرنوشت جنگ داشته یا توانسته یک کمک‌راهبردی محسوب شود، به نظر می رسد یک امر تبلیغی و تصنعی است که عمدتا از طرف محور عبری- آمریکایی بزرگنمایی می‌شود؛ در عین‌حال نباید این را هم انکار کنیم که این جریان تبلیغی، تاثیرات منفی در روابط ایران و اروپا داشته است چرا که برای کشورهای اروپایی در شرایط جاری، موضوع جنگ اوکراین حیاتی است. البته برای روسیه هم همین گونه است و برای آنها امروز اولویت اول و آخر خروج از جنگ و بحران به صورت آبرومندانه و موفقیت‌آمیز بوده و برای اروپایی‌ها هم مقابله و مهار روسیه همین ویژگی را دارد.

در شرایط جاری این سند یک بسترسازی بسیار مهم برای حرکت دو کشور و سوق دادن روابط به سمت یک شراکت راهبردی می‌باشد؛ البته این که احساس کنیم بین دو کشور روابط راهبردی به معنای واقعی خود برقرار خواهد شد، واقع گرایانه نیست و همه مولفه‌های لازمش وجود ندارد. لذا روابط به سمت شراکت استراتژیک پیش خواهد رفت. چرا که دو کشور در یک‌سری موضوعات مثل حرکت جهان به سمت جهان چند قطبی، بحث دلارزدایی، مقابله با تحریم‌های ظالمانه غرب و مقابله با هژمون آمریکا، نظام لیبرالیسم و صلح و ثبات در محور اورآسیا اهداف مشترکی دارند که طبیعتا می‌تواند بر اهمیت روابط و سوق داده شدن آن به سمت شراکت استراتژیک نقش ایفاء کند.

 مسکو قدرتی بزرگ با حق وتو در سازمان ملل است که این یک امر مهم‌ در معاملات بین‌المللی و همکاری منطقه‌ای، خصوصا در بحث نوع نفوذ در محور اوراسیا محسوب می‌شود. البته ایران و روسیه در برخی موارد، مثل مسائل مرتبط با قفقاز و آسیای مرکزی و...  منافع متقاطع امنیتی دارند و به نوعی تاکنون یک رویکرد تقریبا رقابتی بجای رفاقتی در همکاری‌های گسترده خصوصا در مناطق قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی بین دو کشور وجود داشته است.

در بخش اقتصادی و تجاری نیز روسیه کشوری است که از ظرفیت‌های اقتصادی خوبی برخوردار است. چیزی حدود ۷۰۰ میلیارد دلار مبادلات خارجی داشته و ایران هم ۱۵۰ میلیارد دلار مبادله خارجی دارد. دو کشور ویژگی‌هایی دارند که می‌توانند در دور زدن تحریم‌ها به یکدیگر کمک کنند. در عین‌حال که موضوعات دیگری مثل بحث برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران، برنامه هسته‌ای و ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای ایران هم وجود دارد. موضوعات دیگری مثل مباحث کریدورها و مسائل مربوط به انتقال کالا وجود دارد. به ‌هرحال از روسیه ۲۰۰ میلیون تن کالا صادر یا وارد می‌شود و روس‌ها علاقه‌مند هستند با توجه به بسته شدن مسیرهای مستقیم با اروپا و یک‌سری کریدورهای دیگر، بخشی از ۲۰۰ میلیون تن را با استفاده از مسیر ایران تنظیم کنند. در هر صورت روابط با روسیه همواره برای جمهوری‌اسلامی‌ایران مهم است ظرفیت برای گسترش این روابط وجود دارد و باید تلاش بیشتری شود تا سطح مبادلات افزایش پیدا کند. در سال‌های اخیر روابط رشد سالانه مبادلات ۱۵ تا ۲۰ درصد بوده و باید یک جهش در این خصوص صورت بگیرد و برای آن تلاش شود. حتما در آینده همکاری‌های سیاسی، نظامی و امنیتی ایران و روسیه در موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی ادامه خواهد داشت که به نفع هر دو کشور است. در عین حال از طرفی اهتمام دو کشور در اجرایی نمودن ده‌ها اسناد امضاشده و از سوی دیگر بستر سازی برای راهیابی کالاهای انحصاری ایران مثل خشکبار، فرش، کالاهای مصرفی، صنایع اتومبیل سازی و صیفی‌جات به بازار 140 میلیون نفری روسیه اهمیت مضاعف دارد.

علی بمان اقبالی زارچ، رئیس گروه مطالعات اورآسیا

   (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)