قاره سیاه به دلیل ویژگی‌های ذاتی ژئوپلیتیک و مؤلفه‌های ژئواکونومیک در ابعاد گوناگون به عرصه راهبردی و استراتژیک در حوزه رقابت قدرت‌های نوظهور کنونی در آمده است. قاره آفریقا، با 54 کشور مستقل و بیش از 1.4 میلیارد نفر جمعیت، به‌عنوان یکی از مناطق کلیدی در اقتصاد جهانی شناخته می‌شود. این قاره منابع طبیعی غنی، نیروی کار جوان و بازارهای نوظهور دارد که آن را به مقصد جذابی برای سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی تبدیل کرده است. در عین حال، چالش‌هایی مانند ضعف زیرساخت‌ها، بی‌ثباتی سیاسی و وابستگی به صادرات مواد خام، مسیر توسعه آن را پیچیده کرده است.

بخش اول: چشم‌انداز اقتصادی آفریقا در پنجاه سال آینده: فرصت‌ها و چالش‌ها

قاره آفریقا در پنجاه سال آینده به یکی از مهم‌ترین بازیگران اقتصاد جهانی تبدیل خواهد شد. با دارا بودن منابع طبیعی غنی، رشد سریع جمعیت، توسعه دیجیتال و افزایش همگرایی اقتصادی منطقه‌ای، این قاره پتانسیل بالایی برای تبدیل‌شدن به یک قطب اقتصادی دارد. با این حال، موانعی همچون ضعف زیرساخت‌ها، بی‌ثباتی سیاسی، فساد اداری و وابستگی به صادرات مواد خام می‌توانند تحقق این پتانسیل را به تأخیر بیندازند. در این مقاله، بر اساس یافته‌های پژوهشی در مجلات معتبر بین‌المللی[1]  ، به بررسی ظرفیت‌های رشد اقتصادی آفریقا و چالش‌های پیش روی آن می‌پردازیم.

در حالی که بسیاری از مناطق جهان با کاهش رشد اقتصادی، پیری جمعیت و رکود تولیدی روبه‌رو هستند، آفریقا با رشد سریع جمعیت، گسترش فناوری و افزایش ادغام اقتصادی، در حال شکل‌گیری و به‌عنوان یکی از نیروهای اقتصادی قرن بیست و یکم مطرح است.  مهم‌ترین محرک‌های رشد اقتصادی آفریقا در پنجاه سال آینده  و چالش‌های کلیدی که ممکن است این قاره با آن مواجه شود، به شرخ ذیل است.

ظرفیت‌های رشد اقتصادی آفریقا:

• رشد سریع جمعیت و نیروی کار جوان

بر اساس گزارش بانک جهانی (2023)، تا سال 2050، بیش از 40 درصد از نیروی کار جهانی در آفریقا متمرکز خواهد بود. این رشد جمعیتی، فرصت‌های گسترده‌ای برای توسعه بازارهای داخلی، تقویت تولید صنعتی و افزایش بهره‌وری ایجاد می‌کند. در مقایسه با سایر مناطق جهان که با کاهش نرخ زاد و ولد و پیری جمعیت مواجه‌اند، آفریقا دارای مزیتی رقابتی در نیروی کار ارزان و در دسترس است. آفریقا سریع‌ترین رشد جمعیتی جهان را دارد و پیش‌بینی می‌شود که تا سال 2050 جمعیت این قاره به 2.5 میلیارد نفر و تا سال 2075 به بیش از 3 میلیارد نفر برسد. این رشد جمعیتی باعث افزایش نیروی کار جوان و بالقوه ارزان خواهد شد که می‌تواند به رشد تولید صنعتی و توسعه اقتصادی کمک کند. طبق یافته‌های نشریه «رشد اقتصاد»[2] کشورهایی که دارای نیروی کار جوان و سیاست‌های مناسب آموزشی و اقتصادی هستند، قادر به دستیابی به رشد اقتصادی پایدار خواهند بود. بنابراین، سرمایه‌گذاری در آموزش و بهداشت عمومی در آفریقا می‌تواند باعث بهره‌وری بیشتر نیروی کار شود.

• توسعه دیجیتال و انقلاب فناوری در آفریقا

در سال‌های اخیر، استارتاپ‌های فناوری در کشورهای آفریقایی مانند نیجریه، کنیا و آفریقای جنوبی رشد چشمگیری داشته‌اند. به گفته مؤسسه جهانی مک کیزنی[3]  بخش فناوری دیجیتال آفریقا تا سال 2050 می‌تواند بیش از 5 درصد از تولید ناخالص داخلی قاره را تأمین کند. رشد خدمات مالی دیجیتال مانند  M-Pesa در کنیا و گسترش اینترنت پرسرعت در مناطق شهری و روستایی، نشان‌‌دهنده پتانسیل قاره در این حوزه است. پژوهش‌های مؤسسه اطلاعات اقتصاد و سیاست[4] نشان می‌دهد که افزایش دسترسی به فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند بهره‌وری اقتصادی را افزایش دهد و توسعه مشاغل جدید را تسهیل کند. یکی از مهم‌ترین تحولات در اقتصاد آفریقا، رشد فناوری دیجیتال و استارتاپ‌های نوآورانه است. کشورهایی مانند نیجریه، کنیا و آفریقای جنوبی به قطب‌های فناوری در قاره تبدیل شده‌اند و استارتاپ‌های فعال در حوزه‌های فین‌تک، تجارت الکترونیک و هوش مصنوعی در حال رشد هستند. شرکت‌های فناوری مانند گوگل و ماکروسافت نیز سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در آفریقا انجام داده‌اند.

• منابع طبیعی و فرصت‌های سرمایه‌گذاری خارجی

آفریقا دارای 30 درصد از ذخایر معدنی جهان و 60 درصد از زمین‌های قابل کشت است. همچنین، کشورهایی مانند چین، آمریکا، روسیه، ترکیه و اتحادیه اروپا در حال افزایش سرمایه‌گذاری در آفریقا هستند. بر اساس پژوهش‌ منتشر شده در نشریه مقالات اقتصادی آکسفورد[5]  اگر آفریقا بتواند سیاست‌های اقتصادی پایدار و چارچوب‌های قانونی شفافی برای سرمایه‌گذاری خارجی ایجاد کند، می‌تواند از این منابع برای توسعه اقتصادی خود بهره ببرد.

• تجارت منطقه‌ای و اجرای توافقنامه تجارت آزاد قاره‌ای آفریقا

توافقنامه تجارت آزاد قاره‌ای آفریقا که در سال 2021 اجرایی شد، بزرگ‌ترین بازار آزاد در جهان را ایجاد کرده و می‌تواند تا سال 2050 بیش از 450 میلیارد دلار به اقتصاد این قاره اضافه کند. به گفته فرانکل و رومر در فصلنامه اقتصاد[6]، افزایش تجارت بین‌قاره‌ای موجب بهبود بهره‌وری و افزایش نوآوری در تولید می‌شود. اگر این توافقنامه به درستی اجرا شود، می‌تواند وابستگی کشورهای آفریقایی به صادرات مواد خام را کاهش داده و رشد صنعتی را تقویت کند. یکی از بزرگترین بازارهای آزاد جهان توافقنامه تجارت آزاد قاره ای آفریقا با ارزش 4/3 تریلیون دلار ایجاد کرده است هدف این توافق کاهش موانع تجاری ، تقویت تجارت بین کشورهای آفریقایی و کاهش وابستگی به صادرات مواد خام است .

چالش‌های اقتصادی آفریقا:

• ضعف زیرساخت‌ها و وابستگی به صادرات مواد خام

بیشتر اقتصادهای آفریقایی به صادرات نفت، گاز، طلا و مواد معدنی وابسته‌اند که باعث آسیب‌پذیری در برابر نوسانات قیمت‌های جهانی می‌شود. علاوه بر این، ضعف زیرساخت‌های حمل‌ و نقل، انرژی و ارتباطات مانع توسعه اقتصادی پایدار شده است.

• بی‌ثباتی سیاسی و فساد

کودتاهای نظامی، جنگ‌های داخلی و حکومت‌های غیرشفاف در برخی کشورهای آفریقایی مانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی شده است. بر اساس گزارش سازمان شفافیت بین‌الملل (2023)، برخی از فاسدترین کشورها در شاخص جهانی فساد، در قاره آفریقا قرار دارند.

• نفوذ قدرت‌های خارجی و افزایش بدهی‌ها

بدهی کشورهای آفریقایی به چین، صندوق بین‌المللی پول و سایر نهادهای مالی بین‌المللی در حال افزایش است. برخی کشورها مانند زامبیا و اتیوپی برای بازپرداخت بدهی‌های خود با بحران‌های مالی مواجه شده‌اند. این مسئله باعث شده که برخی تحلیل‌گران نسبت به «دام بدهی» در آفریقا هشدار دهند.

بخش دوم: روابط ایران و آفریقا پس از روی کار آمدن دولت های سیزدهم و چهاردهم

روابط ایران و آفریقا به دوره پهلوی و تأسیس جنبش عدم تعهد باز می‌گردد. پس از انقلاب اسلامی 1979، ایران تلاش کرد روابط خود را با کشورهای آفریقایی به‌ ویژه در زمینه‌های دیپلماتیک، اقتصادی و فرهنگی گسترش دهد. با این حال، فشارهای تحریمی، رقابت قدرت‌های دیگر و تحولات سیاسی در کشورهای آفریقایی، بر روابط دو طرف تأثیر گذاشته است.  آغاز انقلاب و دهه 60 روابط با قاره سیاه بیشتر مبنای صدور انقلاب و فرهنگی داشت. اما دهه 70 و 80 به دلایل مختلف خصوصآ گفتمان مبتنی بر سازندگی و پیشرفت اقتصادی اولویت مسئولین و مقامات عالی کشور شد.در سال 75 رئیس دولت سازندگی به آفریقا سفر داشت. البته بدون راهبرد و استراتژی مشخصی برای توسعه روابط با آفریقا انجام گردید. دولت اصلاحات نیز در این خصوص موفقیتی نداشت. در دولت‌های نهم و دهم بیشترین سفر مقامات مختلف از رئیس دولت گرفته تا مقامات دیگر به کشورهای آفریقایی سفر داشتند. قرار بود که در سال 96 رئیس دولت دوازدهم سفری به آفریقا داشته باشد که انجام نگردید. در دولت سیزدهم با ریاست شهید رئیسی و رئیس دیپلماسی کشور شهید امیر عبداللهیان برای گسترش همکاری‌ها با آفریقا بر مبنای اقتصادی  آغاز شد . شهید رئیسی به کشورهای اوگاندا ، کنیا و زیمباوه و وزیر شهید سفری به کشورهای مالی ، تانزانیا و زنگبار داشته‌اند و اقداماتی صورت پذیرفت و سرنوشت یاری نکرد. 

روابط ایران با کشورهای کلیدی در شمال آفریقا:

 مصر

ایران و مصر پس از انقلاب اسلامی روابط دیپلماتیک محدودی داشته‌اند. در دولت سیزدهم، برخی گام‌ها برای بهبود روابط برداشته شد، اما هنوز پیشرفت چشمگیری حاصل نشده است. با روی کار آمدن دولت چهاردهم، گمانه‌زنی‌هایی در مورد بهبود روابط به‌ویژه در حوزه‌های انرژی و تجارت مطرح شده است.

مراکش و الجزایر

روابط ایران و مراکش در سال 2018 به دلیل حمایت ادعایی ایران از جبهه پولیساریو قطع شد. در دوره شهید رئیسی، این تنش‌ها کاهش نیافت و انتظار نمی‌رود که در دوره جناب آقای پزشکان تغییر محسوسی رخ دهد. در مقابل، روابط ایران و الجزایر به‌ویژه در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی تقویت شده است، زیرا الجزایر نیز سیاستی تقریبآ مستقل در برابر غرب دارد.

روابط جمهوری اسلامی ایران با آفریقای جنوبی

آفریقای جنوبی یکی از شرکای مهم ایران در آفریقا محسوب می‌شود. روابط اقتصادی دو کشور، به‌ویژه در حوزه انرژی، ادامه دارد. پس از روی کار آمدن دولت چهارده ، انتظار می‌رود که همکاری‌ها در زمینه‌های تجاری و فناوری تقویت شود.

روابط با کشور اتیوپی

در سال‌های اخیر، ایران سرمایه‌گذاری‌هایی در حوزه آموزش، بهداشت و زیرساخت در اتیوپی انجام داده است. دولت شهید رئیسی تلاش کرد روابط خود را با این کشور گسترش دهد و دولت چهاردهم نیز احتمالاً این سیاست را ادامه خواهد داد.

فرصت‌ها و چالش‌های روابط ایران و آفریقا

  فرصت ها:

افزایش صادرات غیر نفتی به آفریقا ؛گسترش همکاری‌های علمی و آموزشی و بهداشتی و درمانی ؛همکاری در حوزه انرژی و پتروشیمی

چالش ها :

رقابت با قدرت‌های دیگر مانند آمریکا، چین، روسیه و ترکیه؛ تحریم‌های اقتصادی و مشکلات بانکی؛ بی‌ثباتی سیاسی در برخی کشورهای آفریقایی

نتیجه‌گیری

آفریقا در حال تبدیل‌شدن به یکی از مهم‌ترین مراکزتوسعه اقتصادی  در جهان است، اما چالش‌های عظیمی  مانند ضعف زیرساخت‌ها، فساد و رقابت قدرت‌های بزرگ مسیر توسعه آن را پیچیده کرده است. در همین حال، ایران در سال‌های اخیر تلاش کرده است روابط خود را با کشورهای آفریقایی تقویت کند. در دوره ریاست جمهوری دولت سیزدهم ، روابط ایران و برخی کشورهای آفریقایی توسعه یافت و انتظار می‌رود که دولت چهاردهم با توجه به تحریم ها و مشکلات اقتصادی حاد نیز به این روند ادامه دهد. با این حال، چالش‌هایی مانند تحریم‌ها و نفوذ رقبا همچنان موانعی در مسیر همکاری‌های گسترده میان ایران و آفریقا خواهند بود.                                                                                          

محمد موحد کارشناس ارشد دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی

 (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست) 

[1] e.g.  Journal of Development  Economics, World Development, African Affairs

[2] Bloom et al. (2017(-Journal of Economic Growth

[3] McKinsey Global Institute

[4] Chavula(2020)-Information Economics and Policy

[5] Collier and Gunning (2019) -  Oxford Economic Papers:

[6] Frankel & Romer (2017)- Quarterly Journal of Economics