مقدمه: برساخت گفتمانی از خشکی به دریا
سیاست خارجی و هویت ملی هند در دهه‌های اخیر، مسیری تازه یافته‌اند. هند، که روزگاری به خشکی‌محوری در سیاست‌گذاری‌هایش شهره بود، اکنون با تأکید بر موقعیت جغرافیایی و میراث تمدنی خود، در حال برساخت خود به‌عنوان یک قدرت دریایی است. این تحول را می‌توان در چارچوب نظریه گفتمان تحلیل کرد، جایی که «دریا» به‌مثابه دال مرکزی، نقطه کانونی گفتمان نوین هند شده است. از میراث تاریخی شیواجی گرفته تا برنامه‌های معاصری نظیر کنفرانس «ساگارمانتان» و توسعه بنادر راهبردی، هند در پی ساخت یک هژمونی دریامحور است که امنیت، توسعه اقتصادی و هویت ملی را در یک منظومه معنایی واحد گرد هم می‌آورد.
چارچوب نظری: تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه
در نظریه گفتمان لاکلائو و موفه، دال مرکزی مفهومی است که معنای اصلی یک گفتمان را شکل می‌دهد و عناصر دیگر را در زنجیره‌ای از دال‌های فرعی به هم پیوند می‌دهد. در این چارچوب، گفتمان‌ها میدان‌های مبارزه هژمونیک هستند که در آن‌ها مفاهیم اصلی بازتعریف می‌شوند. دال مرکزی، به‌عنوان نقطه ثقل معنایی، در گفتمان دریامحوری هند، «دریا» است که دیگر عناصر مانند امنیت ملی، توسعه اقتصادی، احیای هویت تاریخی و همکاری‌های بین‌المللی را گرد هم می‌آورد. این نظریه، ابزار مناسبی برای تحلیل گفتمان هند در مسیر تبدیل‌شدن به یک قدرت دریایی ارائه می‌دهد.
۱. دال مرکزی «دریا» در سیاست خارجی هند
در نظریه لاکلائو و موفه، دال مرکزی مفهومی است که عناصر متفرق را در زنجیره‌ای معنایی و منسجم به‌هم پیوند می‌دهد. در گفتمان نوین هند، «دریا» به‌عنوان این دال مرکزی عمل می‌کند و مفاهیمی نظیر: امنیت ملی؛ از حفاظت از مسیرهای کشتیرانی تا مهار تهدیدات چین، توسعه اقتصادی؛ توسعه زیرساخت‌های دریایی نظیر بندر وادوان و گسترش صادرات، هویت ملی؛ احیای نمادهای تاریخی همچون شیواجی، تمدن بندری لوتال و اساطیری نظیر ساگارمانتان. این گفتمان، از طریق برنامه‌هایی نظیر «ساگارمانتان» و پروژه‌های میراثی مانند «مرکز میراث دریایی ملی» (NMHC) در لوتال، تثبیت شده است.
بندر لوتال و پروژه NMHC: لوتال، یکی از مهم‌ترین شهرهای بندری تمدن‌هاراپا، اکنون در پروژه‌ای ملی به‌عنوان «مرکز میراث دریایی ملی» بازآفرینی شده است. این مرکز، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های میراث دریایی در جهان، نمادی از تلاش هند برای احیای میراث تاریخی و تثبیت نقش دریایی خود است. با همکاری کشورهایی مانند پرتغال، امارات و ویتنام، هند قصد دارد تاریخ و ظرفیت دریایی خود را به‌عنوان یک میراث جهانی حفظ کند. این پروژه، علاوه بر احیای گذشته، نقشی کلیدی در چشم‌انداز دریایی آینده هند ایفا می‌کند و به تثبیت جایگاه هند در نظم دریایی جهانی کمک می‌کند.
۲. شیواجی: از قهرمان ملی تا نماد هویت دریایی
چاتراپاتی شیواجی، بنیان‌گذار امپراتوری مراتا در قرن هفدهم، اکنون نقشی فراتر از یک شخصیت تاریخی یافته و به دالی شناور در گفتمان دریامحوری هند تبدیل شده است. شیواجی که در دوران خود به‌عنوان نماد مقاومت در برابر سلطه مغول‌ها و استعمارگران شناخته می‌شد، اکنون با تفسیر جدیدی، به قهرمانی دریایی بدل گشته است. او که نخستین نیروی دریایی منظم هند را پایه‌گذاری کرد و در ساختن دژهای دریایی همچون دژ مرجان (Sindhudurg) پیشگام بود، به نمادی از اقتدار و نوآوری دریایی تبدیل شده است. در گفتمان هندوتوا، دولت نارندرا مودی این میراث را بازخوانی کرده و شیواجی را تجسمی از شجاعت بومی و خوداتکایی هند دانسته است.
در سخنرانی نرندرا مودی در نشست جهانی هند درباره دریاها (GMIS) در سال 2023 و همچنین در پیام مودی در کنفرانس ساگارمانتان، او به اهمیت میراث دریایی هند اشاره کرد و در این میان به نقش برجسته شیواجی اشاره کرد. مودی گفت: «ما به میراث دریایی عظیم خود افتخار می‌کنیم، از جمله شهرهای بندری باستانی مانند لوتال و دُهولوِیرا، قدرت دریایی دودمان چولا و میراث دریایی چاتراپاتی شیواجی مهاراج». او همچنین تأکید کرد که هند در دهه گذشته گام‌های بزرگی برای تقویت توانایی‌های دریایی خود برداشته و در حال حاضر در حال توسعه زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های بندری برای تقویت تجارت جهانی است.
برای مودی، بازنمایی شیواجی نه‌تنها ابزاری برای تقویت حس ملی‌گرایی است، بلکه به گفتمان دریامحوری هند مشروعیت می‌بخشد. سخنرانی‌های مودی در ستایش شیواجی و استفاده از او به‌عنوان الگویی برای تقویت قدرت دریایی، بخشی از پروژه‌ای گسترده‌تر برای شاکله بندی گفتمان هندوتوا و بسیج ملت حول سیاست‌های توسعه‌محور دولت است.
۳. ساگارمانتان: اسطوره، استعاره و سیاست دریایی
«ساگارمانتان» یا «هم‌زدن اقیانوس» یکی از مهم‌ترین اساطیر هندی است که از پورانه‌ها سرچشمه می‌گیرد. این اسطوره، که در دل آن مفاهیمی چون همکاری، تلاش جمعی و پاداش‌های ابدی نهفته است، به شکل استعاری در گفتمان دریایی هند به کار گرفته شده است. در این داستان، خدایان (دیواها) و شیاطین (اسوراها) برای به‌دست آوردن آمریتا (اکسیر جاودانگی)، دست به هم داده و اقیانوس شیر را با کوه ماندارا به‌عنوان میله و مار واسوکی به‌عنوان طناب، هم می‌زنند. این فرآیند طولانی، علاوه بر آمریتا، گوهرهای گرانبها، داروهای شفا‌بخش و حتی الهه لاکشمی (ایزدبانوی ثروت) را به سطح می‌آورد.
در گفتمان سیاسی مودی، این اسطوره به استعاره‌ای نیرومند برای سیاست دریامحور هند بدل شده است. ساگارمانتان به معنای استخراج فرصت‌ها از دل اقیانوس‌ها، همکاری بین‌المللی و هم‌افزایی در راستای منافع ملی را در خود جای داده است.
کنفرانس «ساگارمانتان»، که با محوریت مسائل دریایی برگزار شد، بر چهار ستون اصلی استوار است:1. تقویت امنیت دریایی از طریق همکاری‌های چندجانبه، 2. مقابله با تهدیدات غیرمتعارف نظیر دزدی دریایی و قاچاق، 3. توسعه پایدار از طریق مدیریت منابع دریایی، 4. گسترش زیرساخت‌های دریایی، از بنادر گرفته تا صنایع کشتی‌سازی. این نشست‌ها، علاوه بر آنکه معنای استعاره‌ای اسطوره ساگارمانتان را تقویت می‌کنند، روایت جدیدی از نقش هند در نظم دریایی جهانی می‌سازند.
۴. بندر وادوان: نماد اقتصادی گفتمان دریامحوری
بندر وادوان، واقع در ایالت ماهاراشترا و نزدیکی شهر بمبئی، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های بندری هند است که برای تقویت موقعیت این کشور به‌عنوان یک قطب تجاری دریایی جهانی طراحی شده است. این بندر با زیرساخت‌های پیشرفته برای پذیرش کشتی‌های فوق‌العاده بزرگ (ULCV) و قابلیت بارگیری و تخلیه کالا با کارایی بالا، در گسترش شبکه‌های تجاری هند نقش محوری دارد. ظرفیت بندر برای مدیریت حجم وسیعی از محموله‌ها، ازجمله کالاهای حجیم و محصولات کشاورزی، آن را به یکی از مهم‌ترین دارایی‌های راهبردی هند تبدیل کرده است.
از جنبه اقتصادی، بندر وادوان نه‌تنها به افزایش صادرات هند کمک می‌کند، بلکه با ایجاد صدها هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم، توسعه اقتصادی جوامع محلی و تقویت زیرساخت‌های مرتبط با زنجیره تأمین را نیز هدف قرار داده است. این پروژه بخشی از چشم‌انداز دولت مودی برای سال 2047 است که هند را به خوداتکایی اقتصادی و تبدیل به یک بازیگر کلیدی در تجارت جهانی نزدیک می‌کند. علاوه بر این، تأکید بر تقویت صنایع کشتی‌سازی و کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل کالا از دیگر اهداف کلیدی این طرح است.
جنبه‌های اجتماعی و محیط زیستی این پروژه نیز به‌طور جدی مورد توجه قرار گرفته‌اند. دولت هند برای کاهش اثرات منفی بر اکوسیستم‌های دریایی و جوامع محلی، متعهد به اجرای برنامه‌های حفاظت محیط زیست و توسعه پایدار است. اقدامات حمایتی نظیر ارائه فناوری‌های نوین به ماهیگیران محلی، ارتقای زیرساخت‌های جوامع ساحلی و سرمایه‌گذاری در آموزش و توسعه مهارت‌ها، بخشی از این تعهدات است. به همین دلیل، بندر وادوان نه‌تنها به‌عنوان یک پروژه اقتصادی، بلکه به‌عنوان نمادی از همگرایی سیاست‌های توسعه پایدار و هژمونی دریامحور هند شناخته می‌شود.
۵. همکاری‌های بین‌المللی: زنجیره‌سازی دال‌های فرعی
در گفتمان دریامحوری هند، همکاری‌های بین‌المللی نقشی بی‌بدیل ایفا می‌کنند. کشورهایی نظیر یونان و اندونزی به‌عنوان شرکای کلیدی در شبکه‌ای چندمرکزی ظاهر شده‌اند. بندر پیرائوس در یونان و سیاست «محور دریایی جهانی» اندونزی، در پیوند با گفتمان هند، نمادی از هم‌افزایی منطقه‌ای و بین‌المللی برای تقویت نظم دریایی هستند. این روابط، جایگاه هند را در زنجیره‌ای فراملی از امنیت و تجارت دریایی تحکیم می‌کنند.
6. کوآد وIORA: شبکه‌سازی جهانی برای هژمونی دریایی
هند، از طریق عضویت در کوآد و انجمن همکاری منطقه‌ای اقیانوس هند (IORA)، گفتمان دریامحوری خود را به شبکه‌ای بین‌المللی پیوند زده است. کوآد، با حضور آمریکا، ژاپن و استرالیا، به بستری برای مقابله با نفوذ چین و تقویت نظم دریایی آزاد تبدیل شده است. همچنین، IORA نقش کلیدی در ارتقای همکاری‌های اقتصادی و امنیتی در حوزه اقیانوس هند ایفا می‌کند. این دو ساختار، نمایانگر تلاش هند برای تثبیت جایگاه جهانی از طریق همکاری‌های منطقه‌ای و جهانی است.
۷. ایران؛ «دیگری مثبت» در گفتمان دریایی هند
ایران در گفتمان دریایی هند به‌عنوان «دیگری مثبت» و شریک تمدنی معرفی می‌شود که نقش کلیدی در تقویت هویت و قدرت دریایی هند ایفا می‌کند. این نگاه به ایران، نه از زاویه رقابت، بلکه از دریچه همکاری تاریخی و تمدنی است، به‌ویژه در محورهایی چون بندر چابهار و کریدور شمال-جنوب. در تاریخ دریایی منطقه، ایران و هند با پرتغالی‌ها مواجه شدند و توانستند با تکیه بر میراث دریایی خود، مسیرهای تجارت و تعاملات فرهنگی را از سیطره استعمارگران بازپس گیرند. این همکاری، در گفتمان هند بازتابی از یک پیوند تاریخی و تمدنی است که ایران را به‌عنوان شریکی طبیعی و مکمل در دستیابی به اهداف منطقه‌ای و جهانی مطرح می‌کند.
در نگاه هند، ایران با بندر چابهار و جایگاه بی‌مانندش در کریدور شمال-جنوب، نه فقط به‌عنوان مسیری ژئوپلیتیکی، بلکه به‌مثابه پلی تمدنی شناخته می‌شود که جنوب آسیا را به آسیای میانه، قفقاز و اروپا متصل می‌کند. این جایگاه، با ارجاع به شخصیت‌هایی چون شیواجی، در گفتمان مودی تقویت می‌شود؛ شیواجی نماد مقاومت در برابر سلطه خارجی و احیای قدرت دریایی هند است. همان‌گونه که شیواجی از اتحادها برای تقویت توان دریایی خود بهره برد، ایران نیز در این گفتمان، به‌عنوان یک «دیگری مثبت» دیده می‌شود که ظرفیت‌های تاریخی و تمدنی‌اش در مسیر همگرایی با هند به کار گرفته می‌شود. بندر چابهار در این بستر، نه‌تنها ابزار اقتصادی، بلکه نماد تعاملی است که ایران و هند را به‌عنوان دو بازیگر تمدنی در کنار یکدیگر قرار می‌دهد.
از سوی دیگر، ایران با تاریخ دریایی کهن و جایگاهش در خلیج فارس و دریای عمان، در گفتمان دریایی هند به‌عنوان حافظ تعادل و استقلال منطقه‌ای شناخته می‌شود. این گفتمان، ایران را نه به‌عنوان رقیب، بلکه به‌عنوان عنصری سازنده می‌نگرد که می‌تواند چشم‌انداز مشترکی از صلح و تعاملات سازنده را شکل دهد. در این گفتمان، ایران و هند دو ملت با سابقه‌ای طولانی از تعامل تمدنی‌اند که به جای تقابل، مسیر همگرایی و توسعه مشترک را در پیش گرفته‌اند. ایران، به‌عنوان «دیگری مثبت»، نقش ویژه‌ای در تقویت این گفتمان دارد و چابهار و کریدور شمال-جنوب به نمادهای عملی این نگاه تبدیل شده‌اند.
نتیجه‌گیری: هند و هژمونی دریامحور
گفتمان دریامحوری هند، با تأکید بر «دریا» به‌عنوان دال مرکزی، توانسته است امنیت ملی، توسعه اقتصادی و هویت فرهنگی را در منظومه‌ای منسجم گرد هم آورد. پروژه‌هایی مانند NMHC در لوتال، بازخوانی نمادهای تاریخی همچون شیواجی، استفاده از استعاره‌های اسطوره‌ای نظیر ساگارمانتان، و همکاری‌های بین‌المللی در قالب کوآد و IORA، نشان‌دهنده تلاش هند برای تبدیل‌شدن به یک قدرت دریایی جهانی است. این گفتمان، نه‌تنها بازتاب‌دهنده سیاست‌گذاری‌های داخلی و خارجی دولت مودی است، بلکه به ساختن یک هویت ملی جدید در قرن بیست‌ویکم کمک می‌کند. در نهایت، هند، با احیای تاریخ و ظرفیت‌های دریایی خود، در مسیر تثبیت جایگاه خود به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی نظم جهانی آینده گام برمی‌دارد.
امید بابِلیان، کارشناس مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)