همزمان با حضور و فعالیت روسیه، چین و سایر کشورهای محور شرقی در آفریقای مرکزی و غربی،  وضعیت برای ایالات متحده به طور فزاینده ای نامطلوب است. وزارت امور خارجه آمریکا اعلام کرد که ایالات متحده به زودی «خروج منظم و مسئولانه» بیش از 1000 نظامی خود را که در حال حاضر در نیجر مستقر هستند، آغاز خواهد کرد. متعاقبا  گزارش‌هایی منتشر شد مبنی بر اینکه پنتاگون 75 تن از پرسنل نیروی ویژه ارتش خود را از چاد همسایه خارج می‌کند. ایالات متحده سعی کرده است خود را با رژیم های نظامی در هر دو کشور چاد و نیجر هر چه بیشتر همراه کند، به این امید که روابط دیرینه مبارزه با تروریسم را حفظ کند و دارایی‌های نظامی خود را حفظ کند، از جمله پایگاه هواپیماهای بدون سرنشین 110 میلیون دلاری در شهر آگادز نیجریه که به عنوان مرکز نظارت بر کل ساحل عمل می‌کرد. حتی در بیانیه 24 آوریل، وزارت امور خارجه تاکید کرد که واشنگتن از علاقه [حکومت نظامی] برای حفظ روابط دوجانبه قوی استقبال می‌کند. چنین قبض و بسط هایی را در زمینه حضور نظامی آمریکا در طول 6 دهه گذشته شاهد بوده ایم اما در حال حاضر عناصر تحدید کننده حضور آمریکا در این قاره بیش از گذشته از خود پویایی نشان می دهند. این باعث می‌شود تا چالش سیاست خارجی آمریکا در قاره آفریقا در پایان دوره دولت بایدن بیش از گذشته ملموس و مورد انتقاد محافل داخلی این کشور قرار گیرد.

طی چهار سال گذشته جهان شاهد تحولات سیاسی در ساحل بوده‌ است، از جمله دو روندی که در تعامل با یکدیگر باعث انتقادهای کنونی از سیاست خارجی واشنگتن شده‌اند: یکی وقوع موجی از کودتاهای نظامی و افزایش شدید احساسات ضد غربی – به‌ویژه ضد فرانسوی. (هرچند احساسات ضدفرانسوی در منطقه ساحل پدیده جدیدی نیست) و دیگری نارضایتی‌های مشروعی هم در مورد گذشته استعماری و هم از نفوذ شدید سیاسی، اقتصادی و نظامی فرانسه در حال حاضر است.

با این حال، در دهه گذشته، احساسات ضد فرانسوی اشکال نوینی پیدا کرده و به نسل جدید رسیده است. به طور خاص، بسیاری از ساکنان ساحل از پیامدهای عملیات سروال فرانسه در مالی[1] در سال 2013 نا امید شده اند. یک ماموریت موفق ضد جهادی در ابتدا به یک باتلاق پایان ناپذیر ضد تروریسم منطقه ای تبدیل شد، در حالی که سطح امنیت جاری بسیاری از مردم در مالی و دو همسایه آن، بورکینافاسو و نیجر، کاهش پیدا کرد. بایستی اشاره کرد که کودتاها در  ساحل که از سال 2020 یکی پس از دیگری در سراسر منطقه گسترش یافتند، در واقع نوعی از پاسخ به اعتراضات مردمی در مورد ناامنی بود و باعث شد نخبگان غیرنظامی حامی فرانسه در این کشورها  حذف شوند.

کودتای سال 2023 نیجر، پس از تسلط بر مالی و بورکینافاسو، این استراتژی را تکرار کرد که حکومت‌های مالی و بورکینابی قبلاً ترسیم کرده بودند - خود را در پرچم ملی بپوشانید، قدرت و عزم تازه‌ای را علیه جهادی‌ها اعلام کنید، ارتش فرانسه و دیگر شرکای امنیتی مورد حمایت غرب را بیرون کنید و همکاری با روسیه و کشورهای محور شرق همچون چین و ایران را افزایش دهید.

این در حالی است که آمریکا رویکردی نامنسجم و در نهایت ناکارآمد اتخاذ کرد و امواج  تغییر را آرام و ضعیف خواند و فکر کرد که می‌تواند همزمان بر حکومت نظامی نیجر پیروز شود و شرایط خود را دیکته کند.

وضعیت چاد پویایی‌های متفاوتی دارد، اما به وضوح به سمت یک نتیجه مشابه گرایش دارد. اگرچه کودتای چاد در سال 2021 نه برای براندازی نظام، بلکه برای حفظ آن بود - زمانی که ادریس دبی رئیس جمهور دیرینه (و دوست وفادار پاریس و واشنگتن) در جنگ کشته شد، پسرش مهامت و کادری از خودی‌های رژیم، کودتای کاخ را انجام دادند. فرانسه و ایالات متحده برای حفظ قدرت، تظاهر چندانی برای اهمیت دادن به اصول دموکراسی نکردند، حتی مهمت دبی را پذیرفتند و به نظر می رسید که «انتقال» (تقریبا خونین) را به عنوان یک عمل انجام شده پذیرفته باشند. در واقع، به نظر می رسید واشنگتن مایل به تعمیق روابط خود با نجامنا است. این در حالیست که در چاد همانند سایر کشورهای آفریقایی، واشنگتن سعی کرد پیشگیرانه دولت این کشور را از تبعات حضور گروه واگنر مرتبط با کرملین و جاه طلبی‌های ادعایی روسیه در منطقه آگاه سازد. با این حال، به نظر می‌رسد که مقامات چاد در حال ارزیابی الزامات داخلی خود هستند و ممکن است همچون سایر کشورهای منطقه از ایالات متحده فاصله بگیرند، زیرا دبی برای انتخابات ریاست‌جمهوری در 6 می - که ناظران  پیروزی او را قطعی می دانند - خود را از ایالات متحده دور می‌کند.

چالش های گسترش تروریسم فرصت یا تهدید؟

بر اساس مطالعه جدید یک موسسه تحقیقاتی پنتاگون بنام مرکز مطالعات استراتژیک آفریقا ، مرگ و میر ناشی از تروریسم در آفریقا بیش از یکصد هزار درصد در طول اجرای استراتژی جنگ ایالات متحده علیه تروریسم افزایش یافته است . این در حالی است که یافته‌های این گزارش با ادعاهای فرماندهی آفریقای آمریکا (AFRICOM) مبنی بر خنثی کردن تهدیدات تروریستی در این قاره و ارتقای امنیت و ثبات در تضاد است.

در سال‌های 2002 و 2003 در سراسر آفریقا، آمار وزارت امور خارجه آمریکا در مجموع تنها 9 حمله تروریستی را که در مجموع 23 نفرتلفات را در پی داشت نشان می داد. در آن زمان، آمریکا تلاش چند دهه ای را برای ارائه میلیاردها دلار کمک امنیتی، آموزش هزاران پرسنل نظامی آفریقایی، ایجاد ده‌ها پاسگاه، اعزام کماندوهای خود در طیف گسترده ای از ماموریت ها، ایجاد نیروهای نیابتی آغاز کرده بود.

بر اساس گزارش مرکز آفریقا، سال گذشته، تلفات ناشی از خشونت‌ اسلام‌گرایان مسلح در آفریقا 20 درصد افزایش داشت - از 19412 نفر در سال 2022 به 23322 نفر - و به "سطح بی‌سابقه خشونت کشنده" رسید. این نشان دهنده تقریباً دو برابر شدن مرگ و میر از سال 2021 و جهش 101300 درصدی از سال 2002 تا 2003 است.

برای دهه‌ها، تلاش های ضد تروریسم آمریکا در آفریقا در دو جبهه اصلی متمرکز شده بود: یکی سومالی و دیگری ساحل غرب آفریقا. هر کدام از این کشورها در سال گذشته شاهد افزایش قابل توجهی در حوادث تروریستی بودند. برای اولین بار در سال 2002 نیروهای عملیات ویژه آمریکا به سومالی اعزام شدند و سپس کمک های نظامی، مستشاران و پیمانکاران خصوصی به سومالی گسیل شدند. با گذشت بیش از 20 سال، نیروهای آمریکایی همچنان در آنجا عملیات ضد تروریسم، عمدتاً علیه گروه شبه نظامی اسلامگرای الشباب را انجام می دهند. بر اساس گزارش سال 2023 پروژه هزینه جنگ در دانشگاه براون، واشنگتن بدین منظور میلیاردها دلار کمک به مبارزه با تروریسم ارائه کرده است . آمریکایی‌ها همچنین بیش از 280 حمله هوایی و کماندویی در آنجا انجام داده‌اند و نیروهای نیابتی متعددی را برای انجام عملیات‌های نظامی  ایجاد کرده‌اند.

بر اساس گزارش مرکز آفریقا، سومالی شاهد افزایش 22 درصدی تلفات در سال 2023 بود که به رکورد 7643 کشته رسید. این نشان دهنده افزایش سه برابری کشتار از سال 2020 است.

یافته‌ها حتی برای ساحل منفی تر است. در سال های 2002 و 2003، وزارت امور خارجه در مجموع تنها 9 حمله تروریستی در آفریقا را شمارش کرد. امروز، کشورهای ساحل غرب آفریقا گرفتار گروه‌های تروریستی هستند که رشد کرده، تکامل یافته‌اند، منشعب شده‌اند و خود را بازسازی کرده‌اند. بر اساس گزارش مرکز آفریقا، «تلفات در ساحل افزایش تقریباً سه برابری نسبت به سطوح مشاهده شده در سال 2020  را دارد». تلفات در ساحل 50 درصد از کل تلفات مرتبط با اسلامگرایان شبه نظامی‌گزارش شده در این قاره در سال 2023 بوده است.

حداقل 15 افسر که از کمک های امنیتی ایالات متحده بهره مند شده اند در 12 کودتا در غرب آفریقا و ساحل بزرگ در طول جنگ با تروریسم شرکت داشته اند. این فهرست شامل افسران بورکینافاسو (2014، 2015، و دو بار در سال 2022) است. چاد (2021)؛ گامبیا (2014)؛ گینه (2021)؛ مالی (2012، 2020 و 2021)؛ موریتانی (2008)؛ و نیجر (2023) بوده است.

محمدجواد شریعتی، کارشناس ارشد مطالعات آمریکا

 (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست) 

[1] هدف این عملیات بیرون راندن شبه نظامیان اسلامی از مناطق شمالی مالی بود. این عملیات در راستای قطعنامه 2085 شورای امنیت سازمان ملل انجام شد. نام این عملیات از نام نوعی گربه وحشی آفریقایی گرفته شده است.