سفر سه روزه رئیس جمهور اسلامی ایران به چین، دیداری از یک شریک مهم ایران بود. روابط ایران و چین با وجود فراز و نشیب های بسیار، یکی از تاثیرگذارترین و مهم ترین روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران به شمار می رود. گرچه کانون مناسبات ایران و چین همواره اقتصادی بوده است، ابعاد مهمی از مشارکت فرااقتصادی دو کشور قابل تصور است که این سفر فرصت مهمی‌برای برجسته و عملیاتی ساختن آنها بود.
اهمیت سفر جناب آقای رئیسی به پکن، از دو منظر قابل تحلیل است:
اول، ضرورت تلاش ایران و چین برای شکل دادن و نهادی ساختن روابط دوجانبه بدون اثرپذیری یا حداقل اثرپذیری از عوامل خارجی. به بیان دیگر، شکل دادن به روابط دوجانبه واقعی میان ایران و چین، یک ضرورت مهم برای دو شریک در شرق و غرب آسیاست که هر دو باید نسبت به آن اهتمام جدی داشته باشند. روابط ایران و چین نیز مانند روابط ایران با بسیاری از کشورهای جهان، متاثر از فضای بین المللی، سیاست های امریکا، موضوع برجام و تحریم ها علیه ایران بوده است. هر دو طرف در مقاطع مختلف، تحت تاثیر فضای پیرامونی، روابط را دچار نوسانات کرده اند. از سویی ایران در شرایط به ثمرنشستن برجام و امید به گشایش های جدی در همکاری اقتصادی با غرب، از توجه به اهمیت همکاری‌ها با چین غافل شد و این گرایش، مساله حیاتی اعتماد در روابط را دچار خدشه نمود. از سوی دیگر، همان گونه که ذکر شد کانون روابط ایران و چین بر اقتصاد متمرکز بوده و با توجه به این واقعیت؛ تحریم ها و فشارهای امریکا، تاثیرات جدی در میزان همکاری چین با ایران به جای گذاشته و فراز و فرودهای زیاد در روابط ایجاد کرده است. با این شرایط، ایجاد تعادل در روابط، مقاومت پذیری آن و تاثیرپذیری حداقلی آن از عوامل و فشارهای خارجی، یک اولویت انکار ناپذیر برای هر دو کشور است. روابط ایران و چین به بلوغ رسیده و این بلوغ و منافع متعدد طرفین از همکاری و مشارکت ایجاب می‌کند که آنها روابطی دوجانبه فارغ از عوامل بیرونی را شکل داده و نهادینه سازند. چین همواره در دهه‌های اخیر اولین یا دومین شریک تجاری ایران بوده اما متاثر از عوامل ثالث، سطح و عمق همکاری دو کشور در سال های اخیر کاهش جدی داشته است. امضای سند جامع مشارکت راهبردی در هفتم فروردین سال 1400 ابتکار مهمی در نهادینه ساختن همکاری‌ها است که باید مبتنی بر یک نقشه راه عملیاتی واقع بینانه دنبال شود. عوامل بیرونی همچنان در حال القای این مساله هستند که بسترهای لازم برای اجرایی شدن کامل مفاد توافق وجود ندارد و طرف چینی نمی خواهد هزینه‌های این کار را بپردازد. از این منظر، متغیر مداخله گر در روابط دو کشور همچنان بسیار قوی است و چین بسته به آن متغیر، همکاری‌های خود را با ایران تنظیم می‌کند. امید می رود که پکن با درک اهمیت جایگاه ایران و منافع و مصالح روابط دوجانبه، هر چه بیشتر خود را از بند متغیرهای مداخله گر رها سازد و سفر جناب آقای رئیسی از این منظر یک تحول مهم در روابط بوده است.
دوم، ایران و چین از بازیگران تجدیدنظر طلب در خصوص نظم جهانی هستند و مناسبات کنونی مبتنی بر هژمونی طلبی امریکا را بر نمی تابند. واقعیت های اقتصادی و سیاسی، حاکی از انتقال تدریجی قدرت از غرب به سمت آسیاست و تثبیت این شرایط، جز با همکاری بازیگران بزرگ در غرب و شرق آسیا امکان پذیر نیست. از این منظر، سفر رئیس جمهور اسلامی ایران به پکن و تقویت همکاری‌های دو کشور در فضای بین المللی اهمیتی ویژه دارد. جناب آقای رئیسی تاکید نموده که نظم کهنه رفتنی است و جهان جدیدی در حال شکل گیری است. سیاست ایران همگرایی اقتصادی در نظم جدید جهان است و مواضع دو کشور در مقابله با یکجانبه گرایی و نفی سلطه گری، می‌تواند آینده را به نام آسیا رقم بزند. گرچه تکمیل مرحله انتقالی کنونی در نظم جهانی و تثبیت نظم جدید مبتنی بر کنشگری بازیگران متکثر بویژه در آسیا زمان خواهد برد، برنامه ریزی و همکاری بازیگرانی چون ایران و چین و روسیه می‌تواند به این روند شتاب بیشتری ببخشد. شی جینپینگ دبیرکل حزب کمونیست و رئیس جمهور چین در آغاز دوره پنج ساله سوم زمامداری خود به سر می‌برد و آمالی که او برای جایگاه چین در صدمین سالگرد تاسیس جمهوری خلق چین یعنی سال 2049 تعریف کرده، ضرورت توجه چین به کنشگری فعال در شکل دهی به نظم جدید جهانی را ایجاب می‌کند.
در سفر جناب آقای رئیسی به پکن بیست تفاهم نامه همکاری در حوزه‌های مختلف به امضا رسید که اجرایی شدن آنها، گامی مهم در مسیر تحقق عملیاتی سند جامع همکاری‌های 25 ساله خواهد بود. در بیانیه مشترک دو رئیس جمهور، اراده دو کشور بر حمایت متقابل از یکدیگر و منافع و مصالح دوجانبه مشهود بود. اهم محتوای سیاسی این بیانیه مشترک به شرح ذیل است:
- تاکید بر تسریع اجرای برنامه همکاری راهبردی جامع دو کشور
- توافق در اشتراک گذاری تجارب در حوزه‌های حکمرانی، اصلاح و توسعه
- تعهد به تقویت روابط دوجانبه صرف نظر از تحولات بین المللی
- حمایت در محافظت از حاکمیت ملی و تمامیت سرزمینی یکدیگر
- تعهد ایران در حمایت از سیاست چین واحد
- تاکید بر اهمیت صلح و ثبات منطقه خلیج فارس در امنیت بین المللی و جریان انرژی
- تمجید از سیاست همسایگی پیشنهادی رئیس جمهور ایران
- تمایل به همکاری با ایران در حفظ صلح و امنیت بین المللی
- حمایت در ارتقاء توسعه بومی و شکوفایی اجتماعی-اقتصادی
- تاکید بر ارتباط راهبردی نزدیک برای تامین منافع کل منطقه
- تاکید بر اهمیت روابط دو کشور در حل و فصل مشکلات کشورهای منطقه
- مخالفت چین با دخالت کشورهای خارجی در امور داخلی ایران
- حمایت از افزایش نقش ایران در امور منطقه ای و بین المللی ایران
- تقدیر از نقش مهم ایران در حفظ امنیت انرژی جهانی
- استقبال از ابتکار چین برای ثبات گفتگو میان دولت های خلیج فارس
- توافق بر ادامه ساز و کار مشورتی وزارتخانه‌های امور خارجه
در مجموع، تردیدی نیست که جمهوری اسلامی ایران در چارچوب سیاست خارجی متوازن و دیپلماسی هوشمند و پویا، باید از امکانات و ظرفیت های مختلف خود در حوزه روابط خارجی استفاده کند و از این منظر تعمیق همکاری‌ها با چین بعنوان یک شریک سنتی و بازیگر مهم بین المللی اهمیتی ویژه می یابد. در عین حال تلاش برای نگاه متوازن به همکاری با سایر بازیگران بزرگ و استفاده از همه ظرفیت ها برای داشتن روابطی متعادل با آنها باید در دستور کار باشد تا بتوان از همکاری‌ها با چین نیز حداکثر منافع را برای کشور ایجاد نمود.
خلیل شیرغلامی ، معاون پژوهشی و مطالعاتی مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)