اسناد تاریخی به مثابه میراث ملی مکتوب، روشنگر زوایای تاریک تاریخ و اصالت‌بخش تاریخ یک ملت است. این اسناد بعنوان مهمترین منابع مکتوب نقش بسیار موثری در تاریخ‌نگاری دارند و به پژوهش های تاریخی اعتباری دوچندان بخشیده، پژوهش را مستندتر و امکان بازسازی تاریخ و تحلیل وقایع تاریخی را با توجه به دیدگاه مردم و سیاست های دولت ها و کشورهای خارجی آن زمان واقعی‌تر و عینی‌تر می‌سازد.

 در این میان اسناد مراکز رسمی و دولتی از معتبرترین و مطمئن‌ترین منابع و ماخذ برای تحقیق و پژوهش است و مرکز اسناد وزارت أمور خارجه با برخورداری از اسناد تاریخی ۲۰۰ سال اخیر در حوزه سیاست خارجی، حافظ گنجینه‌ای غنی و ارزشمند بالغ بر 50 میلیون سند تاریخی آرشیوی است که منبع بسیار مهمی‌برای تحقیق و پژوهش در قلمرو سیاست خارجی محسوب می‌شود و می‌تواند مورد استفاده مورخین، اساتید و دانش‌پژوهان این حوزه قرار گیرد.

بخشی از اسناد موجود در آرشیو وزارت امور خارجه به انقلاب مشروطه ایران و عوامل داخلی و خارجی بروز این نهضت اختصاص دارد که در ادامه پادکست «انقلاب مشروطه و سیاست خارجی ایران» چند سند تاریخی مربوط به انقلاب مشروطه معرفی می‌شود:

تاریخ پژوهان با استناد به اسناد و مستندات تاریخی درباره عوامل موثر در بروز انقلاب مشروطه ایران آثاری ارائه کرده‌اند. ازجمله اینکه «با مرگ ناصرالدین شاه در تاریخ 12 اردیبهشت 1275، اوضاع امنیتی و اجتماعی ایران بی‌سامان‌تر از گذشته و مشکل خالی بودن خزانه بیش از پیش رخ نمود. تنگناهای مالی و عدم توانایی دولت در پرداخت حقوق درباریان، کارکنان دولتی و سربازان از یک سو و تصمیم مظفرالدین شاه برای سفر تفریحی به فرنگ از سوی دیگر، دولت ناتوان را ناچار به وام‌خواهی از انگلیس و روسیه و واگذاری امتیازات بسیاری به بیگانگان نمود. دراین‌حال بویژه دخالتهای آشکار سفارتخانه‌های انگلیس و روسیه در امور داخلی کشور نیز بر آتش خشم مردم به ستوه آمده از ظلم، تعدی، فساد، فقر و نامنی می‌دمید و آتش استقلال‌طلبی و مشروطه‌خواهی را شعله‌ورتر می‌ساخت. در ارتباط با موارد فوق و همچنین مکاتبات دیپلماتیک ایران، انگلیس و روسیه و نیز بازتاب وقایع مشروطه در رسانه‌های انگلیس، اسناد زیر بعنوان نمونه معرفی می‌شوند:

1- نامه سفارت روس (به دستور وزیر خارجه روسیه) در اعتراض به تصمیم امین‌‌الدوله وزیر اعظم برای استخدام چند افسر اتریشی و خرید چند توپ و چند هزار تفنگ از اتریش و تاکید بر اینکه استخدام معلمین نظامی از خارج نزد دولت روسیه اثری ناگوار خواهد داشت.

 نامه سفارت روس در اعتراض به استخدام معلمین نظامی و خرید اسلحه از خارج

2- سند استقراض پنجاه‌هزارلیره وام اقساطی از بانک‌شاهنشاهی (بانک انگلیس) با وثیقه قرار دادن درآمد گمرک کرمانشاه و بوشهر.

سند استقراض پنجاه هزار لیره از بانک شاهنشاهی

3- سند مربوط به گزارش ارفع الدوله وزیر مختار ایران در مسکو درخصوص مذاکره با وزیران امور خارجه و دارایی روسیه و توافق درباره وام بیست و دو میلیون روبلی (معادل دو میلیون لیره) با بهره پنج درصد برای مدت هفتاد و پنج سال با رهن تمام درآمد گمرک ایران به استثنای گمرک خلیج فارس.

گزارش ارفع الدوله درباره انجام کار وام‌خواهی از روسیه

4- سفارت انگلیس در نامه یکم رمضان 1321 ه.ق. از سوی دولت انگلیس به تصمیم ایران برای تغییر حشمت‌الملک حکمران سیستان اعتراض کرده و آنرا نهایت عدم رضایت تلقی نموده است.

نامه سفارت انگلیس در اعتراض به تصمیم دولت ایران برای تغییر حکمران سیستان

5- نامه 27 ربیع الاول 1322 ه.ق. اعتراضی سفارت روس به احتمال واگذاری معادن ایران به اتباع خارجه و اینکه این فقره منافی وعده‌ای است که سرکار اعلی حضرت اقدس همایونی فرموده‌اند که «منبعد هیچ‌گونه امتیازی به خارجه داده نخواهد شد».

نامه سفارت روس در اعتراض به واگذاری احتمالی معادن ایران به خارجیان

6- بست‌نشینی و پناهندگی در سفارتخانه‌ها و کنسولگریهای خارجی بویژه روس و انگلیس از تعدیات حکمرانان و ماموران حکومتی دارای پیشینه طولانی است که در دوره انقلاب مشروطه نیز شاهد آن بودیم و ذیلا به نمونه‌هایی از اسناد مربوطه اشاره می‌شود.

برگ یکم نامه سفارت انگلیس راجع به پناهنده شدن اشخاص در سفارت

برگ دوم سفارت انگلیس

پاسخ وزیر امور خارجه به سفارت انگلیس درباره خواستهای پناهندگان

7- ترجمه متن پرسش اعضای پارلمان بریتانیا از وزیر امور خارجه انگلیس درخصوص اطلاع وی درمورد تشکیل مجلس ملی ایران و پاسخ وی مبنی براینکه «18 ماه سپتامبر وزیر امور خارجه ایران به شارژد افر انگلیس اطلاع دادند که شاه امیدوارند اعلامی در باب تشکیل مجلس در 27 اوکتوبر بفرمایند ولی مجلس باز نخواهد شد تا اینکه تبریز منظم شود این دستخط شاهنشاهی اعلام و منتشر شد و درآندستخط وعده شده بود که قانون انتخابات برای 27 اوکتوبر حاضر خواهد شد و مجلسدر 14 نوامبر تشکیل خواهد شد ولی قانون انتخابات هنوزاعلام نشده و مسئله تاکید واظهار مجدد دراینباب فعلا در تحت ملاحظه دولتین روس و انگلیس است».

گزارش سفارت ایران در لندن درباره متن پرسش و پاسخ وزیر امور خارجه انگلیس در پارلمان

8- ترجمه متن پرسش اعضای پارلمان بریتانیا از وزیر امور خارجه انگلیس درخصوص اینکه «آیا شاه ایران به انگلیس و روسیه وعده فرمودند که بعد از آنکه انتظام در آذربایجان برقرار شد مجلس تشکیل دهند و آیا ملتی‌ها انتظام در آذربایجان برقرار نموده اند و آیا شاه به نصیحت صاحب منصبان روسی خودشان برخلاف وعده خود رفتار نموده اند؟ و پاسخ وزیرخارجه مینی براینکه «جواب جمله اول سوال تصدیق است.». وی درخصوص اوضاع آذربایجان از قول راپرت (گزارش) قنسول جنرال موقتی انگلیس اوضاع تبریز را آرام و اوضاع جلفا را معشوش توصیف می‌کند. او همجنین تاکید می‌کند که «دولت روس تمام وقت با ما متفق بوده است در نصیحت دادن به شاه که مجلس را تشکیل دهند.» وزیر خارجه می افزاید که «دولتین انگلیس و روس 14 اوکتوبر اظهارات خود را در این باب تجدید نمودند».

گزارش دیگر سفارت ایران در لندن درباره متن پرسش و پاسخ وزیر امور خارجه انگلیس در پارلمان

 9- نمونه‌ای از گزارش خبرنگار "طایمس" (تایمز) از پطرزبورغ روسیه در خصوص اظهارات موسیو هارتویگ وزیر مختار روسیه در مورد تشکیل مجلس و همچنین گزارش خبرنگار در مورد ستارخان و باقرخان.

گزارش خبرنگار "طایمس" (تایمز) از پطرزبورغ روسیه

10- مقاله روزنامه "طایمس" (تایمز) درباره مراسله متحدالمال نمایندگان بریطانیه اعظم و روسیه به شاه درمورد اغتشاشات ولایات وخصوصا خطریکه برای جان و مال خارجیها در تبریز است سفارش به اعلام وعده در امر انتخابات و تشکیل مجلس جدید ... ».

مقاله روزنامه "طایمس" (تایمز) درباره مراسله متحدالمال نمایندگان انگلیس و روسیه

مرتضی درزی رامندی، کارشناس‌ارشد مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی

  (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)