عمران خان نخست وزیر پاکستان در تاریخ 7 ماه مه 2021 در تلاش برای بهبود روابطی تیره که در گذشته ای نزدیک متحمل صدمات جدی شده بود، عازم دیداری سه روزه از عربستان سعودی گردید. قبلا اقداماتی در جهت کاستن از اختلافات و هدایت روابط در مسیر مطلوب به مرحله اجرا در آمده بود اما پیشرفت اساسی در ماه مارس 2021 طی تماس تلفنی ولیعهد عربستان محمد بن سلمان با عمران خان و دعوت از وی برای انجام دیدار رسمی حاصل شد. پیش از عزیمت عمران خان به ریاض رئیس ستاد ارتش پاکستان ژنرال قمر جاوید باجوا ظاهرا بمنظور تدارک پیش نیاز های ضروری برای تنظیم مجدد روابط روانه عربستان سعودی شده بود. همچنین دولت پاکستان پیشاپیش سفر رسمی نخست وزیر، تاسیس شورای عالی هماهنگی پاکستان- سعودی را بمنظور مرتفع ساختن موانع پیش روی قرارداد های سرمایه گذاری منعقده در خلال سفر سال 2019 محمد بن سلمان به پاکستان به تصویب رسانید.

          مطابق با انتظارات، گفتگو ها در خلال این دیدار بر تعامل اقتصادی شامل موقعیت های شغلی برای اتباع پاکستان در عربستان سعودی، سرمایه گذاری سعودی در پاکستان و اشتیاق مشترک به تقویت مناسبات سیاسی، دفاعی و امنیتی متمرکز بود. به گزارش نهاد خبری رسمی سعودی طرفین موافقتنامه‌هایی در زمینه جرائم و برخورد با مجرمین منعقد نموده و دو یادداشت تفاهم پیرامون مبارزه با قاچاق مواد مخدر و سرمایه گذاری در طرح های انرژی، آب و زیرساخت به امضاء رسانیدند.

          روابط علی الظاهر با دوام و مستحکم پاکستان- سعودی بعد از چندین دهه همکاری نزدیک سیاسی و نظامی و اقتصادی در خلال سالهای اخیر شکاف های متعددی را تجربه نمود. گفته می‌شود امتناع پاکستان از الحاق به ائتلاف نظامی تحت رهبری سعودی در جنگ جاری یمن مهم ترین دلیل سردی روابط ریاض با اسلام آباد بوده است. تصمیم پاکستان در اتخاذ موضع بیطرفی در جریان بحران روابط قطر- سعودی در سال 2017 رکود در روابط را تشدید نمود. امتناع سازمان همکاریهای اسلامی تحت نفوذ سعودی از بذل ابتکار های وسیع تر پیرامون مسآله کشمیر که از هر نظر موضوعی کلیدی در سیاست پاکستان محسوب می‌شود روابط دوجانبه را تیره تر ساخت. این امر پاکستان را وادار به طرح درخواست تشکیل یک اجلاس سران رقیب و مجزا از سازمان همکاری‌های اسلامی نمود که آشکارا بعنوان چالشی مستقیم علیه ادعای نقش رهبری عربستان سعودی در جهان اسلام تلقی گردید.

          عربستان سعودی بعنوان کشوری با سیاست خارجی محافظه کارانه و شاخصه خویشتن داری در ابراز واکنش های علنی صریح در قبال برخی چالش های نامطلوب شناخته شده است و در مورد اخیر نیز از ملامت آشکار پاکستان امتناع ورزید. در عوض، ریاض با مطالبه یک میلیارد دلار از وام بدون بهره 3 میلیارد دلاری اعطایی به پاکستان در سال 2018 و خودداری از تمدید تسهیلات اعتباری چند میلیارد دلاری و منقضی شده برداشت نفت اسلام آباد ناخرسندی خود را ابراز داشت. با وجود اقدامات عاجل پاکستان در جهت ترمیم صدمات وارده به روابط و حتی اعزام ژنرال باجوا به ریاض با ماموریت کنترل صدمات، اختلاف نظر های طرفین ظاهرا با تفاهم دو جانبه دایر بر حفظ وضعیت موجود و پرهیز از وخیم تر ساختن شرایط پا بر جا باقی ماند. در سال جاری میلادی و به مدد گفتگو های دو جانبه پشت درهای بسته پاکستان از الزام به بازپرداخت 1 میلیارد دلار باقی مانده از وام 3 میلیارد دلاری معاف گردید و مذاکرات در باره تاسیس پالایشگاه نفت و مجتمع پتروشیمی در شهر بندری گوادر با سرمایه گذاری سعودی از سر گرفته شد.

          تیرگی روابط ریاض- اسلام آباد زمینه ساز حضور سهل تر کشور رقیب پاکستان، هند در منطقه خلیج فارس از ناحیه تقویت مناسبات دهلی نو با هر دو کشور عربستان سعودی و امارات متحده عربی خصوصا در زمینه‌های دفاعی و امنیتی گردید. طی سالهای اخیر عربستان مبادرت به سرمایه گذاری وسیع در طرح های زیر ساخت و نفت هند نموده است. در خلال سال مالی 20-2019 تجارت دوجانبه هند و عربستان سعودی  رقم  09/33 میلیارد دلار را تجربه کرد. در این محدوده زمانی واردات هند از عربستان سعودی 84/26 میلیارد دلار و صادرات هند به عربستان 25/6 میلیارد دلار بوده است. عربستان سعودی عیان ساخته است که اشتیاقی به انجام اقدامات بیشتر به نفع پاکستان در قضیه کشمیر ندارد و متمایل به تحریک هند در جایگاه یک قدرت جهانی در حال ظهور، شریک تجاری کلیدی و همچنین وارد کننده نفت از عربستان سعودی نیست.

          از دید پاکستان، عربستان سعودی کماکان بازیگر اقتصادی و راهبردی مهمی تلقی می‌شود. عربستان بدلیل حضور 5/2 میلیون نفرپاکستانی مقیم که سالانه قریب به 6 میلیارد دلار ارز به وطن خود ارسال می‌کنند هنوز عمده ترین منبع حوالجات ارز خارجی پاکستان محسوب می‌گردد. حجم مبادلات تجاری دوجانبه سالانه پاکستان با عربستان سعودی بالغ بر 4 میلیارد دلار است که عمدتا شامل واردات نفت از سعودی است. در زمینه دفاعی و امنیتی پاکستان مناسبات دفاعی نزدیکی را با عربستان سعودی حفظ نموده و حدود 2000 نیرو برای ماموریت های امنیتی و آموزشی در پادشاهی سعودی مستقر کرده است. هم اینک ژنرال بازنشسته راحل شریف رئیس سابق ستاد ارتش پاکستان فرماندهی تشکل نظامی 41 کشوری تحت رهبری سعودی با عنوان "ائتلاف نظامی اسلامی‌برای مبارزه با تروریسم" را بر عهده دارد.

          در سوی دیگر قضایا و متاثر از موضع کمتر منعطف دولت بایدن در قبال عربستان سعودی، ریاض با حق انتخاب محدود تر و در نتیجه الزام به بازنگری در سیاست خارجی و توسل به ابتکار های جدید در جهت کاستن از دامنه تنش های ناشی از رفتار های ناکام منطقه ای و بین المللی خود مواجه است. در این معادله برای حاکمان سعودی نادیده انگاشتن یک متحد بالقوه بویژه در جهان اسلام امکان پذیر نبوده و در همین راستا تقرب مجدد به پاکستان و دعوت از عمران خان برای دیدار از پادشاهی سعودی از کفایت منطق برخوردار گرده است.

          با وجود تمامی تلاش های طرفین برای باز گردانیدن مناسبات مثال زدنی سابق به جایگاه والای خود، چشم انداز اعاده وضعیت سابق روابط چندان دلگرم کننده نخواهد بود. با در نظر داشتن اولویت های در حال ظهور هر دو کشور پاکستان و عربستان سعودی در پیش زمینه فضای جهانی در حال تغییر بنظر می رسد دو کشور در صورت نا ممکن بودن همراهی و همسویی در شرایط فعلی، مشی تحمل دو جانبه را اختیار نمایند. در حالت بی بهره ماندن مناسبات از استحکام و قوام سابق محتمل است دو کشور بر اهداف مشترک باقیمانده  بمنظور حفظ روابط در سطحی متعادل  متمرکز گردند.

 حسین ابراهیم خانی، کارشناس ارشد مطالعات آسیا و اقیانوسیه

 (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)