در خلال دهه اخیر عنوان "شراکت راهبردی" از اهمیت ویژه ای در مباحثات روابط بین الملل برخوردار شده است. این عنوان بیانگر نوعی جدید از تعهد بین المللی و منعکس کننده حالتی منحصر بفرد از رفتار همکاری بین کشوری است. این وجه از تعامل اکنون بطور عمده با چین بعنوان قدرت در حال ظهور و خواهان زمینه‌های همکاری وسیع و طولانی مدت با هر کشور متمایل به برقراری مناسبات منسجم مرتبط و همراه گردیده است. دوستی پاکستان و چین در زمره برجسته ترین علایقی است که در قالب شراکت راهبردی تکامل یافته است. چین و پاکستان در خلال چندین دهه از روابط حسنه و مصون از اثرات نامطلوب فراز و فرود های مکرر سیاسی درون پاکستان برخوردار بوده اند تا آنجا که حفظ مناسبات دوستانه با چین همواره سنگ بنای سیاست خارجی پاکستان را تشکیل داده است.

          پاکستان اولین کشور مسلمان و سومین کشور غیر کمونیست بود که جمهوری خلق چین را به رسمیت شناخت. در خلال سالهای 59-1951 و دوره روابط دوستانه و نزدیک بین چین و هند، رابطه پاکستان- چین فاقد پیشرفت قابل توجهی بود و پیوستن پاکستان تحت حکومت ایوب خان به اتحاد با بلوک غرب سوء ظن چین کمونیست را به همراه داشت. تحولات عمده شامل اقدام چین در ضمیمه نمودن تبت، گریختن دالای لاما به هند و عدم توفیق پکن و دهلی نو در حل و فصل نمودن اختلافات ارضی خود و نهایتا، جنگ سال 1962 چین و هند به یک دهه روابط دوجانبه حسنه بین این دو کشور خاتمه داد. این وقایع نقطه عطفی در روابط پاکستان با چین رقم زد و آغاز گر دوره ای از همکاری راهبردی شد که جوهره آن عمدتا هند-محور بود. در این فضای ژئو- استراتژیک مذاکرات طرفین پیرامون تعیین حدود و علامت گذاری مرز مشترک تسهیل گردید و با امضاء موافقتنامه تعیین حدود در ماه مارس سال 1963 تنها موضوع مورد اختلاف بین دو کشور مرتفع شد.

          تعامل توام با اعتماد دو کشور در اوایل دهه 1960 آغاز گردید. پاکستان مجدانه از تلاش های چین برای جایگزینی جمهوری چین (تایوان) در سازمان ملل متحد و متعاقبا، موضوع حاکمیت بر تبت، هنگ کنگ و تایوان حمایت نمود.  پاکستان در راستای کمک به کاهش انزوای تحمیل شده هر دو ابرقدرت بر چین موافقتنامه حمل و نقل هوایی و قرارداد تجاری با چین منعقد کرد و تماس پکن را با تعدادی از کشور ها خصوصا در جهان اسلام تسهیل نمود. در مقابل، چین نیز در خلال جنگ سال 1965 هند- پاکستان با صدور هشدار های شدید اللحن علیه هند موجبات برقراری آتش بس مورد درخواست پاکستان را فراهم ساخت. چین همچنین ضمن ارائه کمک های اقتصادی بخش هایی از خسارت های نظامی‌پاکستان را با تحویل جنگ افزار به شمول تانک و هواپیمای نظامی جبران کرد. در مقطع حیاتی دیگر و در پایان جنگ سال 1971 هند و پاکستان که به تجزیه پاکستان شرقی منجر گردید چین در موضوع عضویت بنگلادش در سازمان ملل متحد ضمن استفاده از حق وتوی  خود برای اولین بار، این تقاضا را ناکام گذارد. این ابتکار به هنگام چین به پاکستان کمک نمود تا به اهداف خود در آزاد نمودن اسرای جنگی خود نزد هند و بازگشت نظامیان دو کشور به مواضع پیش از جنگ دست یابد. در اوایل دهه 1970 پاکستان نقش موثری در عادی سازی روابط چین با امریکا ایفا کرد. پاکستان در قالب واسطه تعامل مخفیانه بین واشنگتن و پکن، خصوصا سفر ماه ژوئیه 1971 هنری کیسینجر وزیر امور خارجه وقت امریکا به چین را میسر ساخت که زمینه ساز دیدار تاریخی سال بعد ریچارد نیکسون از چین گردید.

          هند در سال 1974 اولین آزمایش هسته ای خود را به انجام رسانید. این تحول اساسی توازن قوای منطقه را مخدوش ساخت و تحرکی تازه در همکاری دفاعی پاکستان و چین ایجاد نمود. در سال 1976 و در پی  قطع همکاری کانادا با هند و پاکستان در زمینه انرژی هسته ای، بدلیل امتناع هر دو کشور از امضاء پیمان عدم اشاعه سلاح های هسته ای، چین به یاری برنامه انرژی هسته ای نوپای پاکستان آمد. روابط پاکستان با چین در دوره ریاست جمهوری لی شیانیان از توسعه بیشتری برخوردار شد و در سال 1986 دو کشور موافقتنامه جامع همکاری هسته ای را منعقد نمودند. متعاقبا چین محصولات و خدمات هسته ای نظیر پشتیبانی‌های فنی و تحقیقاتی برای غنی سازی اورانیوم و رآکتور های انرژی هسته ای در اختیار پاکستان قرار داد. همچنین در طول دهه 1980 و 1990 چین پاکستان را در مسیر توسعه برنامه موشکهای بالستیک خود مساعدت نمود. در اوایل دهه 1990 امریکا چین و پاکستان را به اتهام همکاری در زمینه‌های هسته ای و موشکی مورد تحریم نظامی و اقتصادی قرار داد لکن این اقدام امریکا توفیقی در منصرف ساختن چین از مشارکت فعال در همکاریهای از قبل تعهد شده با پاکستان حاصل ننمود. در سال 1992 چین با احداث نیروگاه اتمی  325 مگاواتی چشمه-1 در استان پنجاب پاکستان موافقت کرد. این نیروگاه در سال 2000 تکمیل شد و به شبکه برق سراسری پیوست. طرح توسعه نیروگاه هسته ای چشمه نیز از سوی چین به مرحله اجرا درآمد و تا سال 2017 سه رآکتور دیگر تولید انرژی در همان سایت نصب گردیدند. در ماه مارس 2021 نیروگاه هسته ای 1100 مگاواتی احداث شده توسط چین در نزدیک شهر کراچی وارد مدار شد و به این ترتیب تعداد نیروگاههای هسته ای تاسیس شده چین در کشور به 5 واحد افزایش یافت.

          مشارکت راهبردی پاکستان- چین در کنار سایر زمینه‌ها بر شالوده مستحکمی از همکاریهای نظامی و دفاعی استوار گردیده است. چین همواره با تلاشهای پاکستان در جهت ایجاد چارچوب دفاعی مستحکم همراهی داشته است. پکن مساعدت های فناوری و تولیدات دفاعی در اختیار پاکستان قرار داده و بزرگترین تامین کننده ملزومات دفاعی پاکستان محسوب می‌شود. در سال 1999 پاکستان و چین قرارداد "برنامه رعد[i]" بمنظور توسعه و تولید مشترک جت جنگنده 17-JF  را به امضاء رساندند. این پروژه بعنوان موقعیتی ممتاز برای صنایع دفاعی پاکستان با هدف جایگزین ساختن هواپیماهای جنگنده 5C ، F-7P/PG و میراژ نیروی هوایی پاکستان طراحی شده بود. همچنین در سال 1990 پاکستان و چین در زمینه طراحی و تولید تانک به توافق رسیدند. پاکستان در سال 1992 عملیات احداث کارخانه مربوطه را به اتمام رسانید و تولید تانک مدل "الخالد" مناسب نیاز های دفاعی خود را آغاز نمود.

          دیدگاه رسمی چین در قبال مخاصمه کشمیر از فقدان موضع در دهه 1950 به موضع حمایت از پاکستان در دهه‌های 1960 و 1970 و متعاقبا سیاست بیطرفی فزاینده در خلال دهه 1980 و 1990 در حال نوسان بوده و حمایت دیپلماتیک چین از ایده بین المللی ساختن مساله کشمیر در سازمان ملل متحد در طول زمان عمدتا از روندی نزولی برخوردار بوده است. با این وصف درگیری‌های پراکنده مرزی ماه مه 2020 چین و هند بار دیگر تنظیم مجدد موضع رسمی چین را به دنبال داشت و در 16 نوامبر 2020 سخنگوی وزارت امور خارجه چین خواستار حل و فصل شدن این موضوع "به نحو مناسب و صلح آمیز مطابق با منشور ملل متحد، قطعنامه‌های مربوطه شورای امنیت و توافقات دوجانبه" گردید. 

          در سال 2005 پاکستان و چین "عهد نامه دوستی، همکاری و روابط همسایگی نیک"  خود را منعقد ساختند که به موجب آن دو طرف توافق نمودند از الحاق "به هر گونه بلوک و یا اتحاد ناقض حاکمیت، امنیت و تمامیت ارضی هر یک از دو ملت" امتناع ورزیده، و همزمان تصریح دارد که طرفین معاهداتی با این ماهیت با هیچ طرف ثالثی منعقد نخواهند کرد. شوکت عزیز نخست وزیر وقت پاکستان و امضاء کننده پاکستانی این معاهده ادعا نمود عهدنامه روابط راهبردی پاکستان- چین  به واقع واکنش به مشارکت راهبردی امریکا- هند بوده است.

          روابط مستحکم سیاسی، نظامی و امنیتی پاکستان و چین تا حدودی در تباین با ارتباطات اقتصادی و فرهنگی دو کشور قرار دارد. تماس های مردم با مردم محدود بوده و در حالی که پاکستان از سرمایه گزاری چین در زیرساخت های خود استقبال می نماید جریان و موازنه تجاری کاملا به نفع چین بوده است. در جریان سفر سال 2015 شی جین پینگ رئیس جمهور چین به پاکستان دو کشور بیش از 50 سند به شمول توافقنامه کریدور اقتصادی چین- پاکستان (سیپک) پیوند دهنده استان شین جیانگ چین با بندر عمیق گوادر پاکستان با طرح های جانبی به ارزش 46 میلیارد دلار به امضاء رساندند. این تعهد سرمایه گذاری که تا کنون به 62 میلیارد دلار افزایش یافته است جریان تازه ای از ورود سرمایه چینی به پاکستان خلق کرده است. چین در چارچوب سیپک متعهد به سرمایه گذاری و توسعه طرح های توسعه زیرساخت های اساسی نظیر بندر گوادر و همچنین شبکه منسجم جاده ای و ریلی ، نیروگاههای آبی و حرارتی و پروژه‌های معدن، الکترونیک و انرژی هسته ای شده است. چین با گنجانیدن سیپک بعنوان طرحی نمادین و برجسته در چارچوب ابتکار بلند پروازانه کمربند و جاده خود روابط دوجانبه دو کشور را از "دوستی تمام فصول" به "شرکای همکاری راهبردی تمام فصول"  ارتقاء داد.

          در زمینه امنیتی، نگرانی چین پیرامون جمعیت مسلمان اویغور خود در دهه 1990 شدت یافت. پاکستان تحت فشار پکن رویکردی غیر منعطف تر در قبال جامعه اویغور سکنی گزیده در پاکستان اختیار نمود و تعدادی از فعالین تبعیدی اویغور را از خاک خود اخراج کرد. در پی اغتشاشات سال 2009 اویغور ها در استان شین جیانگ، پاکستان آشکارا موضع چین در قبال این وقایع را مورد تایید قرار داد و از نفوذ خود برای جلوگیری از طرح  موضوع در سازمان همکاریهای اسلامی‌بهره جست. نواز شریف نخست وزیر اسبق پاکستان در جریان دیدار ماه نوامبر سال 2014 خود از چین به شی جین پینگ اطمینان داد کشورش با عزم راسخ به مبارزه با نیروهای "تروریست" جنبش اسلامی ترکستان شرقی ادامه خواهد داد.

          این واقعیت آشکاری است که از نقطه نظر پاکستان، رقابت با هند کماکان به عنوان عنصر مهم در روابط با چین پا بر جا باقی مانده است حال آنکه سیاست بازبینی شده چین در قبال هند کمتر بر پاکستان متمرکز است. سیاست چین در برگیرنده مجموعه ای از ملاحظات جهانی و منطقه ای و نیز نگرانی از رو در رویی مستقیم با دهلی نو متاثر از اختلافات ارضی باقی مانده می‌باشد. این سیاست همچنین اساسا از ناحیه نگرانی از سر خوردگی فزاینده هند و هر چه بیشتر کشیده شدن این کشور به سمت مشارکت راهبردی با امریکا و دیگر چارچوب های طراحی شده برای مهار چین هدایت می‌گردد. از سوی دیگر، برای پاکستان نیز اقدام آشکار در اتحاد اساسی با چین به سادگی میسر نخواهد بود زیرا در کنار دیگر محدودیت ها و الزامات، این کشور بنحو چشمگیری نیازمند مساعدت های مالی ایالات متحده و نهاد های مالی بین المللی تحت نفوذ امریکا حتی برای تامین مالی سهم خود در طرح های توسعه مشارکتی با چین است.

 حسین ابراهیم خانی، کارشناس ارشد مطالعات آسیا و اقیانوسیه

      (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)

[i] Thunder Programme