سفر پاپ فرانسیس رهبر کلیسای کاتولیک به عراق که از تاریخ 15 تا 18 اسفند 1399 صورت گرفت نخستین سفر یک رهبر کاتولیک به عراق، و نخستین سفر پاپ فرانسیس در دروان کرونا بود.

 برای تحلیل این رویداد نخست لازم است اطلاعاتی در مورد وضعیت کنونی مسیحیان عراق داشته باشیم. در آخرین سرشماری در سال 1987 شمار مسیحیان عراق 1262000 نفر (حدود 4 %جمعیت عراق) بوده است. جمعیت مسیحی عراق عمدتا در شهرهای بصره، ناصره، بغداد، بعقوبه، عماره، کرکوک، سلیمانیه، شقلاوه، اربیل، موصل، دهوک، قراقوش زندگی می‌کرده اند.

در حالی که تا قبل از حضور نیروهای اشغالگر، مسیحیان در آرامش و آزادی به عبادت و زندگی عادی می‌پرداختند، با حملهء آمریکا و متحدان به عراق، در سال 2003 شرایط تغییر کرد. به طوری که ناامنی فراگیر در عراق، دامن مسیحیان را نیز گرفت و کلیساهای مسیحیان به علت تهدیدات امنیتی و نگرانی از حملات انتحاری، در بغداد و سایر شهرها، یکی پس از دیگری تعطیل شد. با ظهور داعش و تسلط بر استان‌های نینوا و موصل، موج جدید خشونت علیه مسیحیان به حدی افزایش یافت که مسیحیان عراقی عمدتا ناچار به ترک خانه و کاشانه و فرار و مهاجرت شدند. این روند در شمال عراق بیشتر از سایر نقاط کشور بود. کار به جایی رسید که بر اساس آمار غیر رسمی در حال حاضر تنها بین 200 تا 300000 مسیحی در عراق زندگی می‌کنند.

• اهداف واتیکان از طراحی سفر پاپ به عراق

در چنین وضعیتی، واتیکان با طراحی سفر پاپ به عراق، اهداف متعددی را پیگیری می‌کرد:

1. تشویق مسیحیان عراقی مهاجر، به بازگشت به عراق
2. حمایت از بازسازی کلیساها و نهادهای مسیحی تخریب شده، به ویژه در جریان حملات داعش و القاعده
3. حمایت از مسیحیان باقی مانده در عراق
4. درخواست حمایت نهادهای مردمی جهت بازسازی اماکن و خانه‌های تخریب شدهء مسیحیان در جریان ناآرامی‌های 20 سالهء اخیر
5. درخواست موقعیت سیاسی و اجتماعی بهتر برای مسیحیان عراقی
6. درخواست تجدید نظر در قوانینی که با حقوق مسیحیان در تعارض است. (برای نمونه مادهء 26 قانون شناسنامه که مربوط به مسلمان تلقی کردن فرزندان کمتر از 18 سالی است که یکی از والدین آن‌ها به اسلام گرویده است.
7. درخواست حمایت بیشتر دولت در بحث از امنیت مناطق مسیحی نشین.

• دیدار با آیت الله العظمی سیستانی:

یکی از بخش های مهم سفر پاپ به عراق، دیدار و ملاقات پاپ با حضرت آیت الله العظمی سیستانی در نجف اشرف بود. این دیدار که در نوع خود بی نظیر و نقطهء عطفی در تاریخ روابط اسلام و مسیحیت و به ویژه اسلام شیعی و مسیحیت کاتولیک بود، با هوشمندی و دقت در برنامهء سفر قرار گرفت. در اینجا به اهداف پاپ از این دیدار و نیز اهداف آیت الله سیستانی از ملاقات با پاپ اشاره می‌کنیم.

• اهداف پاپ از دیدار با آیت الله العظمی سیستانی:

1. تقدیر از نقش سازندهء مرجعیت شیعه و به ویژه آیت الله العظمی سیستانی در حمایت از اقلیت های دینی و مخصوصا مسیحیان در عراق.
2. درخواست حمایت بیشتر آیت الله العظمی سیستانی و فضاسازی برای همزیستی مسالمت آمیز پیروان ادیان مختلف در آیندهء عراق.
3. به رسمیت شناختن عملی اسلام شیعی در کنار اسلام سنی که از سال ها قبل ارتباط و گفتگوهای زیادی با واتیکان داشته است.
4. به رسمیت شناختن جایگاه نجف در مذاکرات بین الادیانی با شیعیان، در کنار جایگاه ایران که از چند دهه قبل مذاکره داشته است.
5. حمایت از دیدگاه‌های آیت الله سیستانی در برخورد با جریانات تکفیری.

• اهداف آیت الله العظمی سیستانی از دیدار با پاپ

همچنین می‌توان اهداف حضرت آیت الله  العظمی سیستانی را از پذیرش درخواست ملاقات با پاپ در این موارد خلاصه کرد:

1. ارائه چهره اسلام عقلانی با قرائت شیعی در مواجهه با رهبری دینی که باورهایی متعارض با آن دارد. در دوره ای که جریانات خشونت گرا به نام دین و اسلام، بدترین و هولناک ترین رفتار را با پیروان سایر ادیان و مذاهب داشته اند، مرجعیت شیعه با استقبال از پاپ در خانهء خود، اخلاق محمدی و سیرهء علوی را به نمایش می‌گذارد.
2. اعلام آمادگی عملی جهت حمایت از همزیستی مسالمت آمیز پیروان ادیان مختلف در عراق.
3. اعلام همدردی با آسیب دیدگان از خشونت هایی که به نام دین در عراق صورت گرفته است.
4. محکوم کردن عملی رفتارهای جریانات تکفیری با پذیرش رهبر کلیسای کاتولیک در خانهء خود.
5. اعلام حمایت از حقوق شهروندی مسیحیان عراقی.
6. یادآوری نقش دین و رهبران دینی در توجه به مسائل مهمی جهان معاصر و اینکه رهبران ادیان نباید رنج ها و آلام جوامع انسانی را نادیده بگیرند. به ویژه اشاره به مسئلهء فلسطین که مهمترین موضوع و زخم عمیق خاورمیانه بوده و میلیون‌ها مسلمان و مسیحی در طی دهه‌های اخیر از سیاست های اعمال شده از سوی رژیم اشغالگر قدس آسیب دیده، و خانه و کاشانهء خود را از دست داده اند.

• ملاحظات:

1. دیدار پاپ با آیت الله العظمی سیستانی، بی تردید نتیجهء بیش از سه دهه گفتگوهای بین الادیانی میان جمهوری اسلامی و واتیکان به عنوان کانون رهبری کلیسای کاتولیک بوده است. این گفتگوها، در چند دههء اخیر، به تبیین دیدگاه‌های اسلام و به ویژه تشیع در موضوعات مختلف جهانی، اعم از مسائل سیاسی و دینی کمک کرده و به شناخت بیشتر واتیکان از نقش تشیع در مناسبات و مسائل منطقه انجامیده است.
2. این دیدار، به تحکیم و ارتقای بیشتر جایگاه و موقعیت معنوی آیت الله سیستانی، نه فقط میان مسلمانان و شیعیان، بلکه میان اقلیت های عراقی و به ویژه مسیحیان عراقی منجر خواهد شد.
3. واقعیت این است که مسیحیان عراقی، حمایت های آیت الله سیستانی را موثرتر از حمایت های رهبران معنوی خود یافته اند.
4. سیاست کلی آیت الله العظمی سیستانی حمایت از کلیت عراق و پذیرش واقعیت های تاریخی عراق است. لذا ایشان تردیدی در حمایت از حقوق انسانی طوائف مختلف و اقلیت های دینی در عراق نداشته اند. تنها کسانی که به تجزیهء عراق و فروپاشی این کشور مایلند، از این سیاست نگرانند.
5. اینکه پاپ به دیدار آیت الله العظمی سیستانی رفته و در منزل ایشان حضور یافت، بسیار حائز اهمیت است. اگر این دیدار در نقطه ای دیگر در نجف صورت می‌گرفت، قطعا از اهمیت کمتری برخوردار بود.
6. پاپ با این دیدار تاریخی نشان داد که اسلام را در اسلام با قرائت اهل تسنن خلاصه نمی‌کند و رویکرد تعامل با هر دو قرائت شیعی و سنی اسلام را دنبال می‌کند.
7. از پاپ نمی‌توان انتظار عملی چشمگیری در تغییر نگاه غرب نسبت به اسلام یا تغییر رفتار رهبران غربی نسبت به مسلمانان داشت. اما بی تردید پاپ می‌تواند با ابراز دیدگاه‌های خود نقش قابل توجهی در تغییر ذهنیت افکار عمومی مسیحیان و به ویژه کاتولیک ها نسبت به اسلام و مسلمانان داشته باشد.
8. آیا این دیدار اثری بنیادین در تصحیح یا تغییر مبانی کلامی دو طرف مسلمان و مسیحی بر جای می‌گذارد؟ پاسخ منفی است. مباحث و مجادلات کلامی‌ که طی قرن‌ها توسط متکلمان و متالهان دو طرف مطرح شده، بی تردید در چنین دیداری نه قابل طرح و نه قابل رفع است.
9. قطعا نه مسلمانان و نه مسیحیان از باورها و اعتقادات خود دست نمی‌کشند. اما بی تردید دیدارهایی از این قبیل در کاهش تنش های سیاسی، کاهش آلام و رنج های بشری وهمدردی با قربانیان و خانواده‌های آنان و ارسال پیام های اخلاقی تا حدودی موثر باشد.

مصطفی بروجردی، پژوهشگر روابط بین الملل و سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در واتیکان

     (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)