درخلال سال‌ های اخیر واژه جغرافیایی جدید «ایندو-پاسیفیک» به‌ عنوان مفهوم منطقه‌ ایِ با کاربرد فزاینده مطرح شده است. همراه با این واژه، صحنه‌ ای از تعامل بین‌ المللی ازطریق ترجمان مفهوم ایندو- پاسیفیک به راهبردهای ایندو-پاسیفیک اختیارشده ازسوی برخی بازیگران مطرح خلق شده است. با فزونی ‏یافتن طرف‌ های ذی‎ نفع متمایل به این مفهوم نوین، تفرق دیدگاه در باب گستره جغرافیایی و همچنین سمت ‌وسوی گروه ‌بندی احتمالی تحت لوای این مفهوم تشدید شده است. این بازیگران به ‌منظور شکل دادن به حوزه و منطقه مفهومی خود گستره جغرافیایی مفهوم ایندو- پاسیفیک را تعریف کرده ‌اند.

صرف‌ نظر از اینکه کدام متفکر و نظریه ‌پرداز راهبردی متعلق به کدام ملیت نخستین ‏بار ایده ایندو-پاسیفیک را ارائه داده باشد، اعتبار نخستین استفاده از مفهوم ایندو-پاسیفیک نصیب شینزو آبه نخست‌ وزیر سابق ژاپن شده است. او طی سخنرانی ماه آگوست 2007 خود خطاب به مجلس قانون‌ گذاری هند پیشنهاد ایجاد «هلال آزادی و رفاه در آسیایی بزرگ ‌تر» را مطرح ساخت. آبه همچنین هند، ایالات ‌متحده، استرالیا و ژاپن را بی‌ آنکه نامی از چین ببرد، به‌ عنوان چهار قدرت دخیل در این پیشنهاد موردتأکید قرار داد که خود نشانه ‌ای از ماهیت و ابعاد سیاسی توأم با کاربرد مفهوم محسوب می‌ شد. پیش از آن «آسیا-پاسیفیک» واژه غالب برای توصیف یکپارچگی دو منطقه جداگانه مهم راهبردی و اتحاد و ائتلاف احتمالی به ‏شمار می ‌رفت حال‌ آنکه منطقه ایندو-پاسیفیک به تلاقی دو اقیانوس هند و آرام که در آسیای جنوب شرقی به یکدیگر می‌پیوندند اشاره دارد. این گذر از آسیا-پاسیفیک به ایندو- پاسیفیک صرفاً موضوع سیاست عمل‌ گرایانه نیست، بلکه نشانگر تحولات عمیق ژئوپلیتیک حادث در عرصۀ جهانی در خلال دو دهه اخیر است.

ایالات ‌متحده براساس راهبرد دولت اوباما پیرامون موازنه مجدد در آسیا کاربرد واژه ایندو-پاسیفیک را پیشه کرد. آمریکا در سال 2017 بلافاصله بعداز آنکه دونالد ترامپ رسماً «راهبرد ایندو-پاسیفیک آزاد و باز» را به ‌عنوان راهبرد منطقه‌ای جدید آمریکا اعلام داشت، تعریف جغرافیایی خود را اصلاح کرد. «مفهوم ایندو-پاسیفیک آزاد و باز» دولت ترامپ منعکس‌ کننده همان جمله ‌بندی ابرازشده ازسوی شینزو آبه لکن با جهت‌ گیری نظامی- راهبردی عریان و عیان است. این راهبرد به ‌وضوح معطوف مهار چین بوده و نشانه‌ ای از رقابت فزاینده راهبردی بین واشنگتن و پکن است. در این راهبرد، ایندو-پاسیفیک به‌ عنوان «منطقه ‌ای با گسترۀ وسیع از سواحل غربی هند تا سواحل غربی ایالات‌ متحده» تعریف شد و براین ‏اساس، ایندو-پاسیفیک با شامل کردن کل اقیانوس آرام وسعت بیشتری یافت، اما به ‏دلیل خارج ‏ماندن غرب اقیانوس هند، خاورمیانه و آفریقا کوچک ‌تر شد. ایالات ‌متحده همچنین این بازتعریف محدوده جغرافیایی را در ساختار نظامی خود منعکس ساخت و در ماه مه 2018 «فرماندهی پاسیفیک ایالات‌ متحده» را به «فرماندهی ایندو-پاسیفیک ایالات ‌متحده» تغییر نام داد.    

وزارت دفاع آمریکا در گزارش راهبرد ایندو-پاسیفیک مورخ ماه ژوئن 2019 تصریح نمود «ایندو-پاسیفیک خطیرترین منطقه برای آینده آمریکا به ‏شمار می‌رود». واشنگتن اینک از این مفهوم به ‌عنوان راهبرد منطقه ‌ای خود برای ایجاد توازن با چین در همکاری نزدیک با اعضای «کواد» و انتظار همراهی برخی کشورهای کوچک‌ تر نظیر کره جنوبی، ویتنام و اندونزی بهره می‌ جوید. ایالات‌ متحده به‌ عنوان بخشی از محتوای امنیتی این ابتکار درحال تعامل با برخی کشورهای منطقه درزمینۀ آموزش نظامی و امنیت دریانوردی است. اگرچه آمریکا کارزاری علنی در جهت جلب حمایت برای سیاست مهار چین خود به‏ کار بسته است، اما همراه ساختن تمامی ‌بازیگران عمده ‌ای که مفاهیم ایندو-پاسیفیک مجزا با تعابیر، گستره و محتوای متفاوت اختیار کرده ‌اند امری ساده و ازپیش‏ محقق به نظر نمی ‌رسد.

ژاپن به‌ عنوان شکل‌ دهنده مهم مفهوم ایندو-پاسیفیک جهت‌گیری و مشی خود را با عنوان «راهبرد ایندو-پاسیفیک آزاد و باز» اختیار و بروزرسانی کرده است. برداشت جغرافیایی توکیو اینک شامل بخش غربی اقیانوس آرام، آسیای جنوب شرقی با آ سه ‎آن در نقش لولای اتصال بین دو اقیانوس، تقریباً تمامی اقیانوس هند به شمول جنوب آسیا، خاورمیانه و کشورهای ساحلی شرق آفریقا است. به‌ موجب این راهبرد هند، ایالات‌ متحده و استرالیا به ‌عنوان شرکای همکاری در شکل ‌دهی راهبرد فهرست شده‌ اند. نکته قابل‌ توجه در رویکرد ژاپن، شامل ساختن کل چین به ‌عنوان نشانه ‌ای از «شمولیت‎ پذیر بودن» راهبرد و بی ‌میلی ژاپن نسبت‏ به حمایت علنی از ایده «مهار» چین است.

هند با پیشینه ایفای نقش برتر و فراهم ‏آورنده امنیت در اقیانوسی با نام خود، خواسته یا ناخواسته در کانون این مفهوم جای گرفته است. در ماه ژوئن 2018 نخست‌ وزیر مودی از چشم‌انداز هند پیرامون مفهوم ایندو-پاسیفیک به‌ عنوان منطقه‌ ای «از سواحل آفریقا تا کناره ‌های آمریکا» رونمایی کرد. او همچنین به‌ طور ویژه از اقیانوس آرام، اغلب شرکای هند نظیر آ سه ‏آن، ژاپن، کره جنوبی، چین، ایالات ‌متحده، منطقه اقیانوس هند، استرالیا، نیوزیلند، جزیره-کشورهای حوزۀ اقیانوس آرام، روسیه و آفریقا یاد کرد. وی برخی خصوصیات ماهوی ضروری برای مفهوم، نظیر گشودگی، شمولیت، نفی دافعه، محوریت کشورهای عضو آ سه ‎آن و پرهیز از هدف قرار دادن طرف های خاص را مورد تأکید قرار داد که اشاره ‌ای غیرمستقیم به چین بود. این محدوده جغرافیایی گسترده به شمول چین و روسیه گزینه‌های افزون ‌تری در راستای دستیابی به منافع ملی برای هند فراهم خواهد ساخت بدون آنکه دهلی ‌نو را پیشاپیش نسبت ‏به ‌طرف خاصی متعهد کند. تعریف جغرافیایی مودی حکایت از آن داشت که نگرش هند به منطقه ایندو-پاسیفیک از ماهیت مثبتی برخوردار بوده و دربرگیرنده عوامل متعددی است. او خاطرنشان ساخت که کشورش به این منطقه به‌ عنوان یک راهبرد و بلوک اعضای محدود یا گروه‌ بندی سلطه ‌جو نمی‌ نگرد و منطقه را در تضاد با هیچ ملت دیگری نمی‌ بیند. با این اوصاف، رقابت غیرقابل ‌انکار چین- هند که از ناحیه برخوردهای مرزی ماه ژوئن 2020 ابعاد گسترده‌تری یافته است و همچنین واهمه هند از توفیق چین در اشاعه نفوذ خود در کشورهای جزیره ‌ای اقیانوس هند نظیر سریلانکا، مالدیو، موریس و سیشل ممکن است بازنگری اساسی در تعریف جغرافیایی مودی از منطقه ایندو-پاسیفیک را موجب گردد.

استرالیا اولین کشوری بود که با معرفی ایندو-پاسیفیک به‌ عنوان مفهومی جدید برای منطقه آسیا و با به تصویر کشیدن غرب اقیانوس آرام و اقیانوس هند به ‌عنوان یک هلال راهبردی، واژه ایندو-پاسیفیک را در سند راهبردی سال 2012 خود لحاظ کرد. دولت استرالیا به ‌موجب سند دفاعی سال 2017 خود تعریف واضح‌ تری از ایندو-پاسیفیک ارائه کرد و آن را به‌ عنوان منطقه‌ ای «از شرق اقیانوس هند تا اقیانوس آرام که در آسیای جنوب شرقی به هم متصل شده و دربرگیرنده هند، شمال آسیا و ایالات ‌متحده» به شمول خطوط ارتباطی دریایی و ایندو-پاسیفیک گسترش ‌یافته متصل به ایالات ‌متحده به تصویر کشید. این تطابق گستره جغرافیایی مدنظر استرالیا با محدوده جغرافیایی تعریف‌ شده دولت ترامپ نشانه‌ ای بارز از محوریت ائتلاف و اتحاد با ایالات‌ متحده در رویکرد استرالیا نسبت ‏به ایندو-پاسیفیک است.

اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن تحت‌ فشار فزاینده واشنگتن برای متعهد ساختن خود به مفهوم ایندو-پاسیفیک به ‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم - و ازنقطه ‌نظر آمریکا، حمایت از واشنگتن علیه پکن- قرار دارند. بریتانیا در چشم‌انداز دوره پسا خروج خود از اتحادیه اروپا با عنوان «بریتانیای جهانی» ایندو-پاسیفیک را به‌ عنوان یکی از مناطق محوری به رسمیت شناخته است بدون آنکه تعریفی ملی و مستقل از مقصود خود از واژه ایندو-پاسیفیک ارائه دهد. اگرچه بریتانیا تأکید ویژه تازه‌ای بر منطقه ایندو-پاسیفیک ابراز نداشته و درعین ‌حال با کشورهایی که ایندو-پاسیفیک را با مفاهیم متفاوت آن به کار بسته ‌اند وارد تعامل گسترده‌تری شده است، نشانه‌ای از قطعیت لندن در ارائه تعریف واضح جغرافیایی منطقه مشاهده نشده است. درعین‌ حال بریتانیا «ایندو-پاسیفیک آزاد و باز» را طی بیانیه ‌های مشترک اخیر با ژاپن و هند موردتأکید قرار داده است و همچنین با کشورهای کواد وارد تعامل نظامی‌شامل مشارکت در مانورهای دریایی آن‌ ها شده است. برخی نمایندگان مجلس به دولت هشدار داده‌ اند که سیاست «ایندو-پاسیفیک» دولت نبایستی به این شبهه که لندن در پی مواجهه مستقیم نظامی ‌با چین است دامن بزند.

فرانسه نیز کاربرد «ایندو-پاسیفیک» در چارچوب دفاعی و امنیتی را به جایگزینی «آسیا-پاسیفیک» آغاز کرده است. این تغییر احتمالاً بازتعریفی کلامی همسو با کاربرد فزاینده ایندو- پاسیفیک توأم با تعابیر متفاوت توسط بسیاری از دیگر کشورها است. فرانسه که اخیراً راهبرد ایندو-پاسیفیک خود را نیز منتشر ساخته است با قلمرو جزیره‌ای «ریونیون» خود در اقیانوس هند از برجسته ‌ترین طرف‌ های ذی‏نفع منطقه ‌ای محسوب می‌شود که این امر درک ایندو-پاسیفیک از دید فرانسه با گسترده‌ ترین منطقه جغرافیایی در بین کشورهای قائل به مفهوم ایندو-پاسیفیک را میسر می ‌سازد. این محدوده شامل گستره جغرافیایی زمینی و دریایی است که از ناحیه تعامل پیرامون مراکز ثقل راهبردی – هند، چین، آسیای جنوب شرقی و استرالیا- شکل‌ گرفته است. به‌ طور اخص از نقطه‌ نظر فرانسه ایندو-پاسیفیک متشکل از اقیانوس‌های هند، آرام و جنوبی است که امتدادی امنیتی با گستردگی از سواحل شرقی آفریقا تا کرانه‌های غربی آمریکا ترسیم کرده است.

آ سه ‏آن با پیش‌ قراولی اندونزی -که برای طولانی‌ مدت از دیدگاهی ملی پیرامون تنظیمات ایندو-پاسیفیک برخوردار بوده که تاحدزیادی متفاوت از دیدگاه ایالات‌ متحده است- در اجلاس سی‏ وچهارم سران در ژوئن سال 2019 «سند چشم ‌انداز آ سه ‏آن درباره ایندو-پاسیفیک» را که «شمولیت» و «محوریت آ سه ‏آن» جوهره اصلی آن بود به تصویب رسانید. این سند چشم‌ انداز خاطرنشان می ‌سازد که آ سه ‏آن واژه «ایندو-پاسیفیک» را به‌ مثابه شبه ‏واژه مناطق آسیا-پاسیفیک و اقیانوس هند تصور کرده و براین ‏اساس منطقه ‌های آسیا-پاسیفیک و اقیانوس هند را نه به‌عنوان محدوده ‌های قلمروی پیوسته، بلکه به‌منزله حوزه عمیقاً مرتبط و درهم‌ تنیده با آسه‏ آن به‌ عنوان ایفاگر نقشی محوری و راهبردی تلقی می‌ نماید. نکته قابل‌ توجه این است که این چشم ‌انداز به‌ رغم ترتیب واژگانی «ایندو-پاسیفیک» منطقه آسیا-پاسیفیک را مقدم بر منطقه اقیانوس هند مفروض داشته است. این ‌گونه به نظر می ‌رسد که ایندو-پاسیفیک مدنظر آ سه ‏آن متمایل به تحت پوشش قرار دادن تمامی‌ کشورهای عضو چارچوب‌های همکاری منطقه‌ ای و شبه‎ منطقه ‌ای حوزه ‌های آسیا-پاسیفیک و اقیانوس هند بوده و در مغایرت با دیدگاه ایالات ‌متحده، ایندو- پاسیفیک از نوع آ سه ‎آن فاقد جهت‌ گیری ضدچینی است. بااین ‎وصف هنوز اختلاف آرا در درون آ سه ‎آن پیرامون میزان حمایت از مفهوم ایندو-پاسیفیک پابرجا است. به ‌رغم تحفظ برخی اعضای آ سه ‏آن پیرامون آمال فرا-قلمروی و رفتار منطقه ‌ای تحکم‌ آمیز چین، آن‌ ها مجدانه در جست‏وجوی مسیری برای تمکین فراخوان آمریکا جهت پیوستن به این گروه‌ بندی در عین پرهیز از تحریک پکن هستند.

و نهایتاً، چین آشکارا با مفهوم ایندو-پاسیفیک مخالفت ورزیده و آن را توطئه مهار به رهبری آمریکا علیه قابلیت‌ های فزاینده اقتصادی و نظامی خود می‌ داند. چین تمایلی به شمولیت خود به ‌عنوان بخشی از ایندو-پاسیفیک ابراز نکرده است و ظاهراً ترجیح می‌ دهد از اعتبار منطقه آسیا-پاسیفیک پاسداری کند. جغرافیای چین همواره مشوق این کشور برای دنبال کردن معبری به اقیانوس هند در چارچوب توسعه اقتصادی و نظامی خود بوده است. چین از ناحیه ابتکار کمربند و راه قریب به یک تریلیون دلاری خود جای پاهای اقتصادی و نظامی در اقیانوس هند برای خود ایجاد کرده است که بارزترین نمونه آن حصول اولین پایگاه نظامی فرامرزی در جیبوتی است.

پکن در تلاش برای مواجهه با دامنه روبه ‏گسترش ایده ایندو-پاسیفیک، فدراسیون روسیه را در کنار خود دارد. تقبیح مفهوم ایندو-پاسیفیک توسط مسکو از ملاحظه‌ ای متفاوت‌ تر از عنصر مشارکت راهبردی با پکن نشئت‌ گرفته است. از دیدگاه روسیه، حضور آمریکا در شمال و شمال شرقی آسیا امری غیرقانونی و تهدید امنیت ملی تلقی می‌شود. مسکو مفهوم ایندو-پاسیفیک را تحرکی در جهت مهار چین می‌ داند که درعین ‌حال به مهار روسیه نیز منجر خواهد شد. وزیر امور خارجه لاوروف در سال 2019 مخالفت مسکو با منطقه ایندو-پاسیفیک را موردتأکید قرار داد و آن را تلاشی با رهبری ایالات‌ متحده برای مهار و به حاشیه راندن چین خواند. کرملین همچنین بارها خاطرنشان ساخته است که این مفهوم به ‏دلیل آنکه محوریت آ سه ‏آن را به نفع بازیگران فرامنطقه‌ ای درگیر در یک مسابقه بزرگ قدرت نفی کرده، مخدوش و غیرقابل‌پذیرش است. چین و روسیه اخیراً با صدور بیانیه مشترک مخالفت خود را با ایده ایندو- پاسیفیک بیان داشته و تصریح نموده ‌اند که این راهبرد به تفرق کشورهای منطقه انجامیده و مخل صلح و امنیت در آسیا-پاسیفیک است.

درحالی‌ که اختلاف بین دو مفهوم جغرافیایی ایندو-پاسیفیک و آسیا-پاسیفیک ممکن است در آینده فیصله یابد، رقابت راهبردی آمریکا - چین تنها در نقطه آغاز خود قرار دارد.

 حسین ابراهیم‌خانی، کارشناسارشد مطالعات آسیا و اقیانوسیه

   (مسئولیت محتوای مطالب  برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)