مراسم راهپیمایی بین المللی اربعین امسال در 16 مهر 1399 به دلیل مقابله با شیوع بیماری کرونا استثنائاً با سال های گذشته متفاوت خواهد بود. با وجود این، شمار زیادی از مسلمانان به امید مراسمی‌با شکوه تر در سال های آینده، امسال تلاش خواهند کرد از راه دور و به شیوه های منطبق بر پروتکل های بهداشتی، ازجمله به صورت نمادین، ازطریق شبکه های اجتماعی و رسانه های جمعی این رویداد عظیم مردمی مبتنی بر فرهنگ شیعه را گرامی‌بدارند.
اربعین لغت عربی به معنی چهل یا چهلم است. در فرهنگ مسلمانان به روز بیستم ماه صفر (دومین ماه سال هجری)، چهلمین روز پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانش در روز عاشورای سال 61 هجری در کربلا گفته می شود که در ادامه عزاداری های ماه محرم، یکی از مهمترین مناسک شیعیان جهان است. امام حسین علیه السلام نواده پیامبر اکرمِ اسلام (ص) و فرزند حضرت امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) سومین امام شیعیان یکی از مهم ترین شخصیت های دین اسلام است. وی به دلیل مقاومت در برابر ظلم حاکم و تلاش برای برپا داشتن احکام اسلام، به شکل مظلومانه ای به همراه 72 تن از اعضای خانواده و یارانش در کربلا به شهادت رسید. شیعیان برای بزرگداشت فرهنگ آزادی خواهی و عدالت جویی این امام، هر سال در دهه اول ماه محرم و در ادامه آن در چهلمین روز شهادت ایشان مراسم عزاداری برپا می کنند. این مراسم در حفظ و اعتلای فرهنگ مقاومت و مبارزه شیعه برای آزادی و عدالت نقش بسیار مهمی دارد.
مردم عراق از دیرباز به شیوه خاص خود به بزرگداشت منسک اربعین می پرداختند. آن ها برای بزرگداشت اربعین با پای پیاده از شهرها و روستاهای دور و نزدیک که بعضی تا 500 کیلومتر فاصله دارد، برای زیارت محل وقوع حادثه عاشورا و مرقد مطهر امام حسین (ع)، برادر ایشان حضرت عباس(ع) و یاران شهیدشان به کربلا مشرف می شدند. دلیل انتخاب راه پیمایی مسالمت جویانه به عنوان شیوۀ بزرگداشت شهادت امام حسین (ع) به شرایط سیاسی حاکم بر این منطقه و برخی روایات درباره سیره پیامبر (ص) و ائمه (ع) در حج و رویه برخی از علما در سفر به کربلا مربوط می شود. رژیم صدام حسین در دوران حکومتش، با اعمال محدودیت های شدید، با این راهپیمایی مقابله می کرد. رژیم مذکور در اربعین سال 1354ش/1975م. شمار زیادی از راه پیمایان عراقی را که از شهر مذهبی نجف عازم کربلا بودند، به قتل رساند. بعد از سقوط صدام، در سال 1382 نخستین بار امکان حضور مسلمانان کشورهای دیگر در این مراسم فراهم شد. با حضور اتباع عراق، ایران، کویت، پاکستان، افغانستان، جمهوری آذربایجان، لبنان، ترکیه، بحرین، یمن و دهها کشور دیگر، اربعین به عنوان یک رویداد معنوی بین المللی باشکوه تر برگزار شد تا جایی که به عنوان بزرگترین تجمع مسلمانان و یکی از بزرگترین گردهمایی های دینی جهان ارزیابی شد. برای نمونه در مدت یک هفته ایام مراسم اربعین در سال 1398، بیش از 20 میلیون زائر عراقی و حدود 5 میلیون زائر از کشورهای دیگر، ازجمله 3/3 میلیون ایرانی در کربلا حضور یافتند.
شوق شرکت در کنگره اربعین در چارچوب فرهنگ حسینی شکل گرفته و جریان دارد. شعارهای نزدیک به سی میلیون شرکت کننده در این مراسم بیانگر رویکرد معنوی این رویداد مهم و جهت گیری اصلی حرکت زائران در مراسم اربعین است. نکته مهم این رویداد مهم فرهنگی مردمی‌بودن آن است. پذیرایی از ده ها میلیون زائر در مسیرهای مخنلف منتهی به کربلا شامل تغذیه، تدارک محل استراحت و خواب، تأمین نیازهای بهداشتی ازطریق نذورات مردم و توسط خود آن ها تأمین میشود. براساس آمار ثبت شده در بخش شعایر و موکب های عَتبه حسینی و عباسی، تعداد موکب ها و هیئت هایی که اربعین سال 1398 در داخل شهر کربلا به زائران خدمت رسانی کرده اند بیش از 10 هزار بوده است. بیشتر آنها عراقی و برخی غیرعراقی بوده اند. مقامات رسمی عراقی بعید نمی دانند که تعداد کل موکب ها در عراق از یک صد هزار فراتر رود.
همکاری دولت عراق با کشورهایی که اتباع آنها در این مراسم شرکت می کنند زمینه ساز فعال تر شدن سیاست خارجی عراق و توسعه همکاری های آن، به ویژه با کشورهای همسایه است که علاوه بر اعزام زائر، مسیر عبور زائران سایر کشورها به سمت کربلا است. همکاری های سیاسی مربوط به اربعین در چارچوب فعالیت های دولتمداران به منظور حل و فصل ابعاد سیاسی و کنسولی تسهیل سفر زائرین اربعین صورت می پذیرد. این همکاری ها شامل مجموعه اقدامات مسئولان سیاسی ایران و عراق در قالب سفرها، دیدارها، تماس های تلفنی و مکاتبات رسمی می شود. دو کشـور در سال 1395 کمیتـه دائمـی و مشـترکی را با عنوان «کمیتـه هماهنگـی سیاسـی و کنسـولی» بـرای سیاسـت گذاری و برنامـه ریـزی برگزاری مراسم اربعین ایجاد کردند. در نتیجۀ فعالیت های این کمیته، در سال 1398 ابتدا صدور روادید برای اتباع دو کشور رایگان شد. متعاقباً در همان سال دو کشور دربارۀ لغو روادید توافق کردند. همچنین با توجه به سفر میلیون ها زائر، در مدت زمان کوتاهی توسعه زیرساخت های حمل و نقل، ارتباطات و عبور و مرور در نقاط مرزی آغاز شد. می توان ادعا کرد تحت تأثیر «مراسم اربعین» پیوندهای مردمی عراق با بسیاری از کشورها، ازجمله جمهوری اسلامی ایران به سرعت افزایش یافته است. ایران به منظور تسهیل سفر زائران خود و مساعدت به عبور زائران سایر کشورهای منطقه به عراق از مسیر ایران، اقدام به توسعه چشم گیر زیرساخت های حمل و نقل، ارتباطات، بهداشت و گیشه های کنترل گذرنامه در مرزهای خود با عراق کرده است. راهپیمایی اربعین الگوی مهمی از سیاست همسایگی در منطقه غرب آسیا و بیانگر وجود ظرفیت های بزرگ برای همکاری های سیاسی، اقتصادی و امنیتی برمبنای معنویت، فرهنگ مشترک و مناسبات مردمی است. راهپیمایی اربعین بیانگر کارامدی سیاست همسایگی بین ایران و عراق و سایر کشورهای منطقه است.
با اعلام موجودیت گروه تروریستی داعش و تهدید علیه اماکن زیارتی و تجمعات دینی در عراق، از سال 1392 موضوع امنیت زائران به یکی از دغدغه مهم در ارتباط با راه پیمایی اربعین تبدیل شد. به این منظور هماهنگی بین مقامات امنیتی عراق و جمهوری اسلامی ایران انجام گرفت تا اطمینان نسبی از اوضاع امنیتی مسیرهای حرکت و سکونت گاه های زائران حاصل شود. علاوه بر این، امنیت زیارت گاه های مقدس ازجمله عتبات عالیات، هم به دلیل اعتبار آنها و هم به دلیل حضور گسترده زائران در آن اماکن، موضوع گفتوگو و همکاری بوده است. با وجود تهدیدهای گسترده، در پنج سال گذشته شمار اندکی عملیات تروریستی در مسیر حضور زائران گزارش شده است.
ملت های منطقه غرب آسیا در پرتو تاریخ طولانی همزیستی با یکدیگر، اشتراکات دینی و فرهنگی فراوانی دارند که قابلیت تقویت هم گرایی آنها و کشورهای منطقه را دارد. راهپیمایی اربعین امام حسین (ع) یکی از بزرگترین و درعین حال مهمترین فرصت هایی است که در پرتو معنویت آن، ملت های منطقه مناسبات عمیقی را با یکدیگر شکل داده و سیاست خارجی کشورها سطح جدیدی از مناسبات را تجربه می کنند.
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)