جلسه علمی هفتگی تاریخ، در روز چهارشنبه 19 دی ماه 1403 با سخنرانی آقای دکتر محمدجعفر چمنکار و با عنوان "روابط اقتصادی و فرهنگی فرقه دموکرات آذربایجان با اتحاد جماهیر شوروی (5 - 1324خورشیدی)" برگزار شد. اهم مطالب ارائه شده در این سخنرانی به شرح زیر است:

1 - روابط خارجی فرقه دموکرات آذربایجان با شوروی

فرقه دموکرات آذربایجان از بدو تأسیس در سال 1324ش. به‌شدت به اتحاد جماهیر شوروی وابسته بود. شوروی، با هدف گسترش نفوذ خود در ایران و ایجاد حکومتی دست‌نشانده، حمایت‌های گسترده‌ای از این فرقه به عمل آورد. رهبران اصلی فرقه دموکرات، مانند پیشه‌وری، سلام‌الله جاوید و جعفر کاویانی، همگی تحصیلات روسی و سابقه زندگی در شوروی را داشتند.

فرقه دموکرات خود را بخشی از جنبش بین‌المللی سوسیالیستی می‌دانست و بر این باور بود که نجات ایران در گرو پیروی از مدل حکومتی شوروی است. پیشه‌وری نیز در این زمینه تأکید داشت که "سعادت ملت ایران در گرو مسیر انقلاب لنین و استالین است."

شوروی با اعزام مشاوران نظامی، اقتصادی و فرهنگی، تمامی جنبه‌های حکومتی آذربایجان را تحت تأثیر قرار داد. از همان ابتدا، ارتباطات هواداران فرقه با کنسولگری شوروی در تبریز به‌راحتی صورت می‌گرفت و ارتش سرخ با ممانعت از حضور نیروهای ایرانی، به تثبیت قدرت فرقه دموکرات کمک کرد. این همکاری از مسائل نظامی فراتر رفت و شامل زمینه‌های مختلف از کشاورزی و صنعت گرفته تا آموزش و فرهنگ بود.

2- روابط اقتصادی فرقه دموکرات آذربایجان با شوروی

پیش از تشکیل فرقه دموکرات، آذربایجان نقش مهمی در اقتصاد ایران داشت و به‌عنوان انبار غله کشور شناخته می‌شد. با این حال، پس از اشغال منطقه توسط شوروی و تأسیس حکومت فرقه دموکرات، اصلاحات اقتصادی گسترده‌ای با الگوگیری از مدل شوروی انجام شد.

یکی از اقدامات شاخص، تقسیم اراضی بین دهقانان بود. در سال 1325ش. بیش از 250 هزار هکتار زمین بین 210 هزار خانواده توزیع شد. همچنین، مستغلات و اموال مخالفان فرقه مصادره گردید و وجوهات بانک‌های ملی، سپه و کشاورزی در اختیار حکومت فرقه قرار گرفت. بانک آذربایجان تأسیس شد و اسکناس‌های جدیدی چاپ گردید، هرچند به‌دلیل کیفیت پایین و عدم پذیرش عمومی، این پول‌ها نتوانست در بازار رواج یابد.

تجارت با شوروی بخش عمده‌ای از اقتصاد فرقه دموکرات را تشکیل می‌داد. محصولات کشاورزی مانند کشمش، برگه زردآلو و دام به شوروی صادر می‌شد و در مقابل، کالاهایی مانند ماشین‌آلات، قند و محصولات نفتی وارد می‌شد. شوروی همچنین با ارسال تجهیزات و ارائه وام، کمک‌های اقتصادی گسترده‌ای انجام داد. شرکت‌های تجاری خاصی برای مدیریت این روابط تأسیس شدند و تلاش شد بازار داخلی منطقه تقویت شود. با این حال، انحصار تجاری با شوروی و عدم پذیرش حکومت آذربایجان از سوی جامعه بین‌المللی باعث شد که اقتصاد فرقه با مشکلات جدی مواجه گردد.

3-تأثیرات فرهنگی فرقه دموکرات آذربایجان با شوروی

نفوذ فرهنگی شوروی در آذربایجان، یکی از اصلی‌ترین ابزارهای نفوذ این کشور در منطقه بود. شوروی با تأسیس مدارس، دانشگاه تبریز و مؤسسات فرهنگی، تلاش کرد ایدئولوژی سوسیالیستی و فرهنگ روسی را گسترش دهد. زبان آذری به‌عنوان زبان رسمی در امور آموزشی و اداری معرفی شد و کتاب‌های درسی جدیدی به این زبان چاپ گردید.

مطبوعات نیز به‌عنوان یکی از ابزارهای تبلیغاتی فرقه دموکرات، به‌طور گسترده تحت نظارت شوروی فعالیت می‌کردند. روزنامه‌های وطن یولوندا و آذربایجان با مقالاتی در ستایش استالین، لنین و ارتش سرخ منتشر می‌شدند و تلاش داشتند فرهنگ آذربایجان را با ایدئولوژی کمونیستی تلفیق کنند. آثار هنری، از جمله تئاتر، موسیقی و سینما نیز به‌شدت تحت تأثیر فرهنگ شوروی قرار گرفت. ارکسترهای سمفونیک، نمایش‌های تئاتری و برنامه‌های موسیقی محلی با حمایت شوروی اجرا می‌شدند.

فرقه دموکرات همچنین در احیای ادبیات و موسیقی آذری نقش داشت و تلاش کرد حس اتحاد میان آذربایجان ایران و آذربایجان شوروی را تقویت کند. نویسندگان و شاعران وابسته به فرقه، اشعاری در ستایش شوروی و اتحاد ملی سرودند و نشریاتی مانند شاعر لر مجلسی (مجلس شاعران) منتشر شد که محتوای آن به‌شدت شعاری و ایدئولوژیک بود.

در حوزه آموزش، دانشگاه تبریز با کمک اساتید روسی تأسیس شد و رشته‌های مختلفی مانند پزشکی، حقوق و مهندسی در آن تدریس می‌شد. مدارس شوروی نیز در تبریز ایجاد شد و دانش‌آموزان با سیستم آموزشی روسی آشنا شدند. در زمینه بهداشت، بیمارستان‌هایی با کمک پزشکان شوروی راه‌اندازی شد و خدمات رایگان ارائه گردید.

فرقه دموکرات آذربایجان به‌عنوان یکی از ابزارهای نفوذ شوروی در ایران، از حمایت‌های گسترده نظامی، اقتصادی و فرهنگی این کشور برخوردار بود. این فرقه توانست اصلاحات اقتصادی و فرهنگی متعددی را اجرا کند، اما وابستگی کامل به شوروی و ایدئولوژی کمونیستی، مشروعیت داخلی آن را زیر سؤال برد.

هرچند فرقه دموکرات دستاوردهایی در زمینه‌های اقتصادی و فرهنگی داشت، اما این دستاوردها عمدتاً با هدف تأمین منافع شوروی و تقویت نفوذ این کشور در منطقه طراحی شده بود. در نهایت، این وابستگی و عدم پذیرش عمومی، منجر به فروپاشی حکومت فرقه دموکرات در سال 1325ش. شد.

 نسرین حکیمی، کارشناس مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی