در دو سال اخیر هند شاهد عملکرد رضایت بخشی در حوزه سیاست خارجی بوده است. این کشور به خوبی از ریاست بر اجلاس جی٢٠ برای تحکیم موقعیت خود به عنوان رهبر کشورهای جنوب Global South به عنوان یک پلتفرم استفاده کرده است. نخست وزیر هندوستان، نارندرا مودی، که سالها یکی از رهبران حزب راست گرای بهاراتیا جاناتا بوده است اخیرآ اذعان داشت، که آفریقا را در اولویت سیاست خارجی خویش قرار داده است. تجارت دو طرفه از 5.3  میلیارد دلار در سال 2001 به حدود 70 میلیارد دلار در سال 2013 و به 90.5 میلیارد دلار در سال 2022-23  افزایش یافته است.سرمایه گذاران هندی نیز جای پای خود را در آفریقا محکم کرده و هند در حال حاضر یکی از پنج کشور سرمایه گذار برتر آفریقا با سرمایه گذاری انباشته به ارزش 90.6 میلیارد دلار در سال 2022 است. هند و آفریقا با هم کمک های موثری برای حفاظت از منافع کشورهای در حال توسعه در سازمان‌های بین المللی به ویژه در سازمان  توسعه تجارت جهانی WTO داشته اند.آنها راهکارهای مشترکی مانند همکاری مشترک در زمینه کشاورزی India – Africa Partnership in Agriculture را ارائه کردند. برای مثال آفریقای جنوبی و هندوستان ازسازمان تجارت جهانی درخواست کردند که حق مالکیت فکری مرتبط با واکسن کوید – 19 را به تعلیق در آورده تا آنچنان نباشد که کشورهای دارنده  تکنولوژی این فرآورده داروسازی را به احتکار در آورند. به تعلیق در آوردن حق مالکیت فکری باعث ایجاد بومی سازی تکنولوژی خواهد شد .

  در روابط آفریقا و هند فراز و نشیب متناوبی وجود داشته است، برای مثال اجلاس اخیر سران هند و آفریقا با تاخیری بیش از 9 ساله برگزار شد. چهارمین اجلاس سران هند و آفریقا، پس از سه اجلاس متوالی در سال های 2008 (دهلی نو)، 2011 (آدیس آبابا) و 2015 (دهلی نو)، که با تاخیر برگزار شد، می  تواند به عنوان نقطه ضعف در روابط هند با قاره آفریقا در دهه گذشته تلقی گردد. در حالی که همه‌گیری کوید 19 یکی از دلایل اصلی تاخیر بوده است، آفریقا با سایر مناطق دنیا اجلاس های متعددی را برگزار نموده است.

 نمونه‌های ذیل حاکی از تحرکات وسیع در سیاست خارجی آفریقا با سایر مناطق جهان دارد، که البته ضعف هند در این تحرکات کاملا مشهود می‌باشد .

مجمع همکاری چین و آفریقا (2021)، اجلاس رهبران آمریکا و آفریقا (2022 )، نشست اتحادیه اروپا و اتحادیه آفریقا (2022)، اجلاس بین المللی توکیو برای توسعه آفریقا (2022 )، و نشست روسیه و آفریقا (2023). از جمله فعالیت های همکاری چند جانبه می‌باشد. اکنون نوبت آن رسیده است که هند نیز به جرگه سایر کشورهای پرنفوذ که در صدد تقویت روابط با قاره آفریقا هستند به پیوندد. بنابراین، هند باید فعالانه با اتحادیه آفریقا تعامل داشته باشد تا پیشنهاد نخست وزیر مودی در اجلاس جی 20 به منصه ظهور برسد، در ژانویه 2023 نیز مودی نخست وزیر هند در اجلاس  صدای کشورهای جنوب ( Voice of the Global South (  که در دهلی نو برگزار شد رهبران کشورهای آفریقایی را مورد خطاب قرار  داد و اذعان داشت : « صدای شما صدای هندوستان است و  اولویت های شما اولویت های هندوستان »

نقش اقتصادی موثر هند در آفریقا

 قاره آفریقا بیشترین کمک را از سازمان‌های مالی دنیا همانند بانک جهانی و صندوق بین المللی پول (IMF) دریافت می‌کند اما در عین حال فقیرترین قاره جهان است . دلایل زیادی برای شرح این تناقض ارائه گردیده است . حکمرانی عقب مانده، فساد، موسسات ناکارآمد، عدم التزام به قانون و بالاتر از همه اینها استعمار قدرت های سفید پوست و به تاراج بردن ثروت های این قاره ازجمله این عوامل می‌باشد. به عنوان نمونه، تخمین‌های سازمان غذا و کشاورزی نشان می‌دهد، که حدود 20 درصد از جمعیت آفریقا ( نزدیک به 282 میلیون نفر ) در سال 2022 دچار سوء تغذیه بودند که از زمان شروع همه‌گیری کوید 19 حدود 57 میلیون نفر افزایش یافته است.

 در سال های اخیر، شوک های دوگانه همه گیری کووید-19 و درگیری روسیه و اوکراین ضربات سنگینی به اقتصاد آفریقا وارد کرده است و بسیاری از کشورهای این قاره در حال حاضر تحت فشار بدهی و ناامنی غذایی قرار دارند. بر اساس مقاله اخیر صندوق بین المللی پول و گزارش سازمان‌های جهانی،  بیش از نیمی از 35 کشور جنوب صحرای آفریقا که دارای رتبه بندی پائین براساس ضریب دی  اس اف (Debt Sustainability Framework) که میزان اعتبارمالی کشورهای کم در آمد را می سنجد، قرار دارند.رتبه بندی پائین در دی اس اف به این معناست که این کشورها در معرض خطر بالای مشکلات بدهی قرار دارند. نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی در آفریقا  از 30 درصد در سال 2013 به 60 درصد در سال  2022  رسیده، یعنی دو برابر شده است و نسبت پرداخت بهره به درآمد، شاخص مهمی از ظرفیت خدمات دهی بدهی نیز از حدود 5 درصد در اوایل دهه 2010 به 11 درصد در سال 2022 افزایش یافته است.  بروز ناامنی غذایی حاد با 150 درصد افزایش از 61 میلیون در سال 2019 به 149 میلیون در سال 2023 افزایش یافته است. خشونت و درگیری‌های قومی  و  قبیله ای و تحرکات تروریستی عامل اصلی ناامنی غذایی است، زیرا نزدیک به 80 درصد از افرادی که با ناامنی غذایی حاد روبرو هستند در کشورهای متاثر از درگیری مستقر هستند. علاوه بر این، بیش از 40 میلیون نفر به دلیل درگیری‌ها آواره شده اند که بیش از دو برابر در سال 2016  می‌باشد.

سیاست خارجی نارندرا مودی

 در زمان  نارندرا مودی  روابط هند و آفریقا از رنسانس بی‌سابقه‌ای برخوردار شده، که بر پایه منافع مشترک اقتصادی و پیوندهای تاریخی دیرینه بنا شده است. شایان ذکر است که سطح تجارت کشور هند در مقایسه با رقیب تجاریش چین با این قاره بسیار ناچیز است، تجارت کشور چین بیش از 200 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. همانطور که در بالا اشاره شد مودی به دنبال تقویت روابط با کشورهای جنوب است، اما این بدین معنا نیست که از تجارت و یا حتی از اتحاد  با غرب روی  بازگرداند. درآفریقا، سیاست همکاری فنی و آموزش برای گسترش بیشتر دامنه منافع مشترک تنظیم شده است. سفرهای مودی به خارج از کشور منشور ژئواکونومیک روشنی را برجسته کرده که از طریق آن وی تعاملات خارجی خود و دولتش را در اولویت قرار داده است.

به گزارش موسسه بروکینگز در مورد سیاست خارجی مودی، وی شخصی پراگماتیست شناخته شده که در عین نگاه به غرب، نگاهی به شرق نیز دارد. هند در زمان مودی به اهمیت تجارت با آمریکا، چین، روسیه و ژاپن که کشورهایی از بلوک شرق و غرب هستند،  عنایت داشته و برایش حائز اهمیت می‌باشد. مودی به دنبال رهبری یا احیای روابط اقتصادی هند با آسیای مرکزی و کشورهای ساحلی اقیانوس هند و البته آفریقا است. مودی از ابتکار "کمربند - جاده" چین الهام گرفته است و در صدد نقش موثرتری در سراسر اوراسیا و اقیانوس هند و اقیانوس آرام می‌باشد. کشور هند برای نفوذ بیشتر در منطقه آفریقا و اوراسیا هنوز از زیر ساخت های مناسب برخوردار نیست برای نمونه قدرت کارگری چین و سطح تحصیلات آنها به مراتب بیشتر از هندی‌هاست.

چین به مراتب با سرعت و انضباط بیشتری پروژه‌های عظیم اقتصادی را تحویل می دهد، برای اینکه کشور هند بتواند به مزیت نسبی در رقابت با چین برسد، به یک برنامه ضروری نیازمند است. این برنامه شامل تسهیل سرمایه گذاری، تقویت نوآوری، افزایش توسعه مهارت، حفاظت از مالکیت فکری و ایجاد زیرساخت نوین برای تولید هندی و رقابتی بوده و باید طراحی کند. فقط در این صورت می‌تواند بخشی از زنجیره تامین جهانی (Global Supply Chain) شود.مزیت نسبی فقط در حوزه فنآوری اطلاعات و یا بخش هایی از صنایع سنگین کافی نیست. طیف گسترده ای از بخش ها از خودرو وقطعات، سیستم های الکترونیکی و فرآوری مواد غذایی گرفته تا بیوتکنولوژی، ساخت دفاعی، رسانه و سرگرمی مستلزم تحقق این جهش اقتصادی است. در مقابل، تأثیر بالقوه چنین ابتکاری برای آفریقا نیز بهره وری دارد. بسیاری از تکنولوژی‌ها از طریق همین تعاملات اقتصادی با سایر کشورهای جنوب به نتیجه می رسد و به صنعتی‌سازی برای کاهش وابستگی تجاری آنها می انجامد. سرمایه گذاری وگسترش تجارت، فنآوری وآموزش از زمان آغاز به کار آن در سال 2009، ویژگی اصلی این راهبرد بوده است. همه اینها برای کشورهای آفریقایی که برای مثال از شبکه الکترونیکی پان آفریقایی که توسط هند به عنوان بخشی از مشارکت جدید برای آفریقا راه اندازی شده است، بسیار مهم هستند. توسعه (New Partnership for Africa's Development) طرح Nepad یکی از بزرگترین پروژه‌هایی است که تا به حال در آفریقا در زمینه آموزش پزشکی از راه دور انجام شده است. این شامل 47 کشور در آفریقا است که کشورها را از طریق یک شبکه ماهواره ای و فیبر نوری به هند و به یکدیگر متصل می‌کند تا امکان دسترسی و اشتراک گذاری دانش و فنآوری را فراهم کند. هزینه این پروژه که با کمک مالی دولت هند تامین شد، حدود 125 میلیون دلار بود. با این حال، جهت گیری ژئوپلیتیکی مودی و تاکید بر اقتصاد داخلی سوالاتی را در مورد اولویت های روابط هند و آفریقا در آینده ایجاد کرده است.

محمد موحد، کارشناس ارشد دفتر مطالعات سیاسی بین المللی         

 (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)