به دنبال سفر تاریخی ابی احمد به اریتره در سال 2018  و پویایی ایجاد شده برای صلح در شاخ آفریقا، رهبران اتیوپی، اریتره و سومالی در سومین نشست سه جانبه خود در ژانویه سال جاری پیشنهاد دادند که سه کشور با همکاری یکدیگر یک بلوک همکاری منطقه­ ای جدید تشکیل دهند که چندی بعد به نام بلوک همکاری شاخ آفریقا معروف شد. تشکیل این بلوک جدید همکاری تاکنون فرصت ها و تهدیدهای متناقضی را در همکاری‌های منطقه ای در شاخ آفریقا و همسایگان در دریای سرخ و شرق آفریقا به نمایش گذاشته است .

روابط در شاخ آفریقا بسیار پیچیده و در هم تنیده است. ایجاد یک بلوک اقتصادی و سیاسی ممکن است راه حلی برای آوردن صلح و تقویت تجارت باشد ولی خطر در اینجاست که ممکن است این امر باعث بی اعتمادی سایر کشورهای شرق آفریقا و نهادهای منطقه ­ای مانند ایگاد شود.

این خطر با رقابت ­های عمیقی که  همواره بین اریتره، اتیوپی و سومالی در منطقه پر تنش و نزاع شاخ آفریقا در جریان بوده بیشتر نمایان می‌ شود؛ منطقه ای که برای دهه­ ها با جنگ داخلی، درگیری و توسعه اقتصادی ضعیف شناخته می ­شده است.

سومالی نمونه کامل شکننده­ ترین دولت جهان برای کتاب­ های درسی است. دولت این کشور با نزاع های داخلی در طول دهه 90 به حدی تجزیه شد که ارکان اصلی آن از دست رفت و شرایط اساسی و مسئولیت ­های دولت آن دیگر عمل نکرد.

ارتیره و اتیوپی­ سال­ ها در جنگ بوده ­اند. اتیوپی و سومالی نیز مجموعه ای از رویارویی خشونت ­آمیز تاریخی و سابقه دار بین خود را به نمایش می­ گذارند که یک نمونه از این درگیری و مبارزه مداوم، تلاش هر یک برای کنترل منطقه اوگادن است. ولی وقتی ابی احمد نخست­ وزیر اتیوپی در سال 2018 سفر تاریخی خود برای صلح را به اریتره انجام داد درگیری بین دو کشور به پایان رسید. ابی احمد متعاقباً به خاطر همین حرکت جایزه صلح نوبل را دریافت کرد.

این قرارداد صلح یک پویایی جدید در منطقه شاخ آفریقا و اطراف آن ایجاد کرد که بعداً خیزش مردمی در سودان و متعاقب آن توافق اخیر صلح سودان بی تاثیر از آن نبود. به دنبال این توافق صلح، در 27 ژانویه 2020 رهبران اتیوپی، اریتره و سومالی سومین نشست سه جانبه خود را برگزار کردند و در آن نشست پیشنهاد دادند که سه کشور با همکاری یکدیگر یک بلوک منطقه­ ای جدید تشکیل دهند. این بلوک چندی بعد به نام بلوک همکاری شاخ آفریقا معروف شد.

تشکیل این بلوک جدید با در نظر گرفتن سازمان‌های منطقه ای موجود که این کشورها در آنها عضو هستند به این معنی است که کشورهای عضو این بلوک جدید بایستی یک عضویت اضافه، علاوه بر عضویت آنها در اتحادیه آفریقا، بازار مشترک شرق و جنوب آفریقا، نیروهای واکنش سریع شرق آفریقا و سازمان بین دولتی در شاخ و شرق آفریقا را هم  بپذیرند و همزمان، تداخل عضویت و تعهدات خود به آنها و شرایط جدید را تمهید نمایند؛ امری که در عمل بسیار مشکل به نظر می رسد.

بلوک جدید خطر واگرایی سایر کشورها در منطقه شرق آفریقا با شاخ آفریقا را به همراه دارد چون ممکن است تلاش­ های امنیتی سازمان­ های منطقه ­ای دیگر مثل سازمان بین دولتی توسعه، اتحادیه آفریقا و نیروهای واکنش سریع آفریقای شرقی را تضعیف نماید. بنا بر این روشن است که فرصت ها و تهدیدهای  این بلوک جدید می­ تواند ساختار منطقه ­ای نه تنها در شاخ آفریقا بلکه در شاخ بزرگ تر آفریقا شامل سودان و مصر از یک طرف تا شرق آفریقا را تحت تأثیر قرار دهد و موجب تنش های سیاسی و امنیتی پیچیده  جدیدی میان همسایگان و کشورها و سازمان‌های منطقه ای شود. علیرغم این تهدیدات که به نظر نمی رسد از چشم رهبران سه کشور دور باشد، بایستی بررسی دقیق تری صورت گیرد که چه عواملی منجر به این پیشنهاد این بلوک منطقه ای شده است.

در مجموع به نظر می رسد علاوه بر چالش ها امنیتی در شاخ آفریقا و نگرانی ‌های داخلی هر یک از کشورها، موضوع به راهبردها و دخالت قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای، از جمله اهداف کلان آمریکا در تحقق معامله قرن، شیفت قدرت به منطقه جدید دریای شاخ آفریقا و دریای سرخ برای کم اثر کردن اهمیت خلیج فارس توسط بعضی کشورهای عربی، تجزیه قدرت و یکپارچگی اتحادیه آفریقا و حضور هر چه بیشتر در منطقه حساس باب المندب و دریای سرخ به عنوان یک شاهراه تجارت جهانی برای مقابله با چین و ایجاد یک بازار اقتصادی جدید با توجه به منابع و جمعیت قابل توجه منطقه و بسیاری اهداف ریز و درشت قدرت های منطقه ای مانند ترکیه، عربستان سعودی و امارات نیز در شکل گیری این بلوک جدید دخیل باشند که هر یک به نوبه خود نیازمند بحث و بررسی مجزا هستند. با این حال وقتی از درون کشورهای پیشنهاد دهنده به موضوع نگاه شود، به نظر می رسد چالش ­های امنیتی در شاخ آفریقا و نگرانی ­های داخلی هر یک از این سه کشور انگیزه­های اصلی برای ایجاد این همکاری هستند.

بدیهی است همکاری منطقه ­ای تعدادی از مسائل کلیدی شامل تجارت و محیط زیست پایدار را مخاطب قرار می­ دهد و همچنین کلیدی ­ترین عنصر برای مقابله با تهدیدات امنیتی محسوب می ­شود. یک نهاد منطقه ­ای اختصاص داده شده به مسائل صلح و امنیت می­ تواند به حل اختلافات میان سه کشور در شاخ آفریقا کمک کند. همچنین می­ تواند به آنها کمک کند تا تهدیدات امنیتی داخلی را مدیریت کنند.

از دیدگاه اقتصادی مشخص نیست که چگونه این سه کشور می ­توانند روابط اقتصادی خود را تقویت کنند. این به این دلیل است که حجم قابل توجهی از تجارت در در کشورهای این  منطقه در مقیاس کوچک محلی و به صورت غیر رسمی و بعضا غیر قانونی انجام می‌شود.

در مورد تجارت رسمی، محدودیت­ های زیادی بین این سه کشور وجود دارد. اتیوپی به عنوان پیشرفته ­ترین کشور این بلوک که به دریا راه ندارد، تمایل به تقویت ارتباطات حمل و نقل و دسترسی به دریا برای پیوستن به بازارهای جهانی دارد. وقتی نوبت به سومالی می­ رسد این کشور نه یک پایگاه اقتصادی قابل اعتماد برای صادرات محسوب می‌شود و نه منابع مالی کافی برای واردات دارد. در مورد اریتره و اتیوپی پایان مناقشه اخیر به این معنی است که پیوندهای اقتصادی باید از نو برقرار شوند.

با این حال، همکاری نزدیک­تر در شاخ آفریقا پتانسیل تقویت روابط اقتصادی و تجاری بین هر سه کشور را کما بیش دارد.

ایجاد یک بلوک منطقه­ ای جدید همچنین فرصتی برای رهبران به منظور نشان دادن فعالیت خود و وضعیت در منطقه است. قرار دادن طرح همکاری شاخ آفریقا روی میز می ­تواند افکار عمومی را از چالش ­های داخلی در هر سه کشور مانند بحران سیاسی کنونی اتیوپی منحرف نماید. با نزدیک شدن به انتخابات در اتیوپی و سومالی ابی احمد و فارماجو برای انتخاب مجدد نیاز به این طرح دارند. در اریتره آقای آفوکی به طرح این موضوع به عنوان فرصتی برای تقویت شهرت و اعتبار خود و اریتره در سطح منطقه می ­نگرد و از دید این کشور این بلوک فرصتی برای کنار گذاشتن سازمان بین دولتی توسعه است که به دلیل اصرار بر مواضع خود بر اصول اولیه حکومت خوب و اتهام نفوذ کنیا در آن، سال ها توسط اریتره تحریم شده است.

پس از تأسیس، بلوک جدید شاخ آفریقا یکی از رقبای مستقیم سازمان بین دولتی توسعه است. سازمان بین دولتی توسعه متشکل از جیبوتی، اریتره، اتیوپی، کنیا، سومالی، سودان، سودان جنوبی و اوگاندا می ­باشد. تلاش هر هشت کشور در چارچوب همکاری در این سازمان برای مدیریت درگیری ­ها در سومالی، سودان و سودان جنوبی در سال­ های اخیر نسبتاً موفقیت­ آمیز بوده است. با این حال به نظر می ­رسد این سازمان فاقد دیدگاه یکپارچه ­سازی اقتصادی بین اعضا بوده است و همچنین از ساختارهای نظارتی بی­اثر و منابع  ناکافی مالی نیز رنج می­ برد. پیشنهاد همکاری شاخ آفریقا می ­تواند تلاش برای انجام اصلاحات در داخل این سازمان هم باشد. اما بلوک منطقه­ ای جدید زمان سختی برای کسب شهرت در برابر قدرت خواهد داشت. همکاری شاخ آفریقا می ­تواند بر نیروهای پاسدار صلح و مهم­تر از آن می‌تواند بر تلاش ­های امنیتی اتحادیه آفریقا در منطقه از طریق  تغییرات جدید در معماری صلح و امنیت آفریقا تأثیر بگذارد.

این همکاری همچنین برای منحرف کردن شرکای منطقه ­ای است که با از دست دادن نفوذ استراتژیک در منطقه مواجه هستند. به همین خاطر واکنش ­های اولیه جیبوتی و کنیا به تشکیل این بلوک جدید بسیار سرد بود. جیبوتی همسایه سه ایالت و یک نامزد بالقوه برای پیوستن به بلوک جدید است. با این وجود جیبوتی محل استقرار سازمان بین دولتی توسعه و همچنین میزبان گروه ضربت مشترک آمریکا در شاخ آفریقاست. علاوه بر این، راه­ آهن جیبوتی- آدیس آبابا در حال حاضر تنها راه دسترسی اتیوپی به دریاست و تجارت اتیوپی درآمد قابل توجهی برای بنادر جیبوتی ایجاد می­ کند. بنابراین، ارتباطات و حمل و نقل از طریق اریتره یا سومالی می­ توند موقعیت جیبوتی به عنوان یک مرکز اقتصادی و لجستیک را تضعیف کند. برای نیروگاه ­های منطقه­ ای کنیا همکاری نزدیک­تر میان این سه همسایه می ­تواند به کاهش نفوذ در منطقه منجر شود.

نفوذ کنیا به عنوان یک بازیگر مهم و نقش آفرین در توسعه در شاخ و شرق آفریقا، توسط یک بلوک جدید همکاری در شاخ آفریقا تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. در همین رابطه پروژه حمل و نقل کنیا به اتیوپی و سودان و جیبوتی و در مجموع همگرایی ایجاد شده در سازمان ایگاد نیز می­ تواند با این بلوک جدید همکاری تهدید شود. بنا بر این جای تعجب نیست که در شرق آفریقا و مخصوصا در کنیا حتی در محافل رسمی‌ بلوک جدید همکاری شاخ آفریقا را آنتی ایگاد نامیده اند.

از منظر افکار عمومی‌کشورهای منطقه هم تاکنون واکنش­ های متفاوتی به ایده بلوک شاخ آفریقا به وجود آمده است. به دنبال اعلامیه سه جانبه سران اتیوپی، سومالی و اریتره، آدام هیرسی وزیر سابق کشور سومالی، با این سؤال که "آیا فکر می ­کنید خلق یک برند منطقه­ ای جدید ایده خوبی است"، یک نظرسنجی در توئیتر به راه انداخت.

بیش از 57 درصد نظرسنجی شوندگان در سه کشور، به این سوال پاسخ مثبت دادند. این نشان می ­دهد که به طور نسبی، افکار عمومی در  اتیوپی، اریتره و سومالی از این طرح استقبال می ­کنند؛ در حالی که مردم و دولت مردان در کشورهای جیبوتی و کنیا هنوز در مورد آن مردد هستند. به طور خلاصه پیشنهاد بلوک شاخ آفریقا، رسیدگی به مشکلات فرا مرزی و همکاری بیشتر بین سه کشور را وعده داده است. با این وجود ممکن است تشکیل این بلوک موجب عدم اعتمادهای جدیدی شود؛ درگیری ­های جدیدی در منطقه ایجاد کند؛ بر روابط همسایگان اثر بگذارد و همکاری با سایر مؤسسات منطقه ­ای را  پیچیده تر کند.

این امر می­تواند بر فعالیت­های صلح بانی در شاخ آفریقا حتی تا شاخ بزرگ تر آفریقا شامل سودان و سودان جنوبی تأثیر منفی بگذارد. اما فعلاً باید منتظر بود و دید که آیا این ابتکار جدید این کشورهای پر چالش را بیشتر به سوی یکدیگر جذب می ­کند یا آنها را بیشتر از هم جدا می ­کند.

محمد نیکخواه، کارشناس ارشد مطالعات آفریقا

 (مسئولیت محتوای مطالب  برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)