بحران اوکراین، به عنوان یک تحول کلان، همه بازیگران در نظام بین الملل را به نوعی درگیر کرده و در این میان، واتیکان، به عنوان عالی ترین نهاد و پاپ فرانسیس در جایگاه رهبر معنوی کاتولیک های جهان نیز در قبال بحران اوکراین به شکل جدی موضع گیری کرده اند. از زمانی که روسیه در فوریه 2022 به اوکراین حمله کرد، پاپ فرانسیس صراحتاً جنگ را محکوم و ابراز علاقه کرده که برای تلاش های صلح آمیز و به عنوان میانجی، به اوکراین و روسیه سفر کند. همچنین کاردینال پیترو پارولین، نخست وزیر واتیکان، در طول بحران، بارها بر تمایل مقر مقدس برای میانجی‌گری و انجام هر کاری برای ایجاد مسیر گفتگو و همکاری تاکید کرده است. پاپ در آخرین تلاش خود، در 20 می 2023، کاردینال ماتئو زوپی - اسقف اعظم بولونیا و رئیس کنفرانس اسقفان ایتالیا - را به عنوان فرستاده ویژه خود در بحران اوکراین منصوب نمود.

در خصوص ابعاد مختلف تلاش های واتیکان و پاپ فرانسیس برای حل بحران اوکراین و میزان اثربخشی و موفقیت این تلاش ها، نکات مختلفی قابل ذکر است. موضع پاپ فرانسیس در مورد جنگ اوکراین با مواضع کشورهای غربی آشکارا فاصله دارد؛ او می‌خواهد به تسلیح اوکراین توسط غرب پایان دهد و در مورد آتش‌بس فوری مذاکره کند. پاپ صراحتا نسبت به مسابقه تسلیحاتی در اوکراین هشدار داده است. پاپ علاوه بر اتخاذ موضع نامطلوب غرب در قبال بحران اوکراین، در صحبت های خود عمدتا از نام بردن روسیه و شخص پوتین به عنوان آغازکننده و مسئول جنگ خودداری می‌کند. فراتر از آن، پاپ در مصاحبه با روزنامه ایتالیایی Corriere della Sera در می 2022، در خصوص حمله روسیه به اوکراین، تلویحا تحریکات ناتو در حوزه پیرامونی روسیه را عامل تسهیل کننده آغاز جنگ دانست.

این رویکرد پاپ باعث شد تا کشورهای غربی نیز به ابتکارات و تلاش های واتیکان برای میانجی گری و حل بحران، روی خوش نشان ندهند. در واقع، غرب، واتیکان را به جانبداری از روسیه و پوتین متهم می‌کنند و همین مساله سبب شده تا دیپلماسی واتیکان با بن بست جدی روبرو شود. تا جایی که می‌توان ادعا کرد، در شصت سال گذشته، مقر مقدس هیچ‌گاه در رابطه با موضوعی با این اهمیت بین‌المللی، در چنین موقعیت حاشیه‌ای قرار نگرفته است. با توجه به اینکه از نظر اوکراین و کشورهای غربی، پاپ یک میانجی بی طرف محسوب نمی‌شود بلکه در کنار متجاوز ایستاده است، هرگونه ابتکار واتیکان در این زمینه با شکست روبرو می‌شود. از سوی دیگر، اوکراین برخلاف دیگر میانجی‌گران بالقوه مانند ترکیه، چین یا سازمان ملل، واتیکان را یک بازیگر یا نهاد سیاسی نمی‌داند،  بلکه آن را صرفا یک موجودیت دینی ناظر بر موضوعات اخلاقی می داند که با توجه به ساختار دینی اوکراین و حضور اکثریت 74 درصدی ارتدوکس، از نفوذ محدودی در این کشور برخوردار است.

دلیل دیگر عدم موفقیت دیپلماسی واتیکان به درخواست آن برای آتش بس فوری مربوط می‌شود. در واقع، طرح این پیشنهاد از سوی واتیکان به معنای نادیده گرفتن وضعیت داخلی اوکراین است. بنظر می رسد، زلنسکی در در شرایط کنونی، به دلیل مخالفت افکار عمومی، تمایل و اختیار لازم برای اتخاذ چنین تصمیمی را ندارد. بر اساس نظرسنجی اخیری که توسط مرکز CISR (Center for Insights in Survey Research, National Survey of Ukraine) در سرتاسر اوکراین، از جمله مناطق شرقی و جنوب شرقی (به استثنای سرزمین‌های تحت اشغال روسیه) صورت گرفته و در مارس 2023 منتشر شده است، 97 درصد اوکراینی‌ها بر این باورند که در جنگ علیه روسیه پیروز خواهند شد و 74 درصد اطمینان دارند که اوکراین تمام قلمروها را در داخل مرزهای بین المللی به رسمیت شناخته شده خود، حفظ خواهد کرد. اگر زلنسکی در این شرایط مذاکره کند، خطر تحریک یک قیام میدان دیگر وجود دارد. دقیقاً به دلیل همین زمینه نظامی، سیاسی و اجتماعی است که دیپلماسی واتیکان شکست خورده است و بعید است در آینده به موفقیت برسد، مگر در موارد مربوط به مسائل انسانی مرتبط با جنگ.

نمود بارز عدم موفقیت واتیکان در میانجی گری و حل بحران را می‌توان در پیشنهاد اخیر پاپ و واکنش اوکراین به روشنی دید. پاپ در پایان ماه آوریل 2023، پس از بازگشت از مجارستان، فاش کرد که دیپلماسی محرمانه ای برای میانجیگری بین طرف های درگیر در جریان است. با این حال، واکنش‌ مسکو و کیف به این خبر، انکار آن بوده است. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین در ماه می 2023 گفت: روسیه «هیچ اطلاعی» از مأموریت صلح واتیکان در اوکراین ندارد. همچنین یکی از مشاوران نزدیک زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین نیز به صراحت گفت: «رئیس‌جمهور زلنسکی با چنین بحث‌هایی از طرف اوکراین موافقت نکرده است. اگر گفت‌وگوهایی در حال انجام است، بدون اطلاع ما انجام می‌شود».

رویکرد خاص پاپ فرانسیس در قبال بحران اوکراین، به یک معنا، نشان دهنده یک گسست دراماتیک با فلسفه سنتی واتیکان است. از لحاظ تاریخی، مقر مقدس همواره سعی کرده تا خود را به ابرقدرت روز متصل ‌کند. در طول قرن‌ها، این به معنای اتحاد عملی با امپراتوری مقدس روم، سلطنت فرانسه و امپراتوری اتریش- مجارستان بوده است. در طول قرن بیستم نیز واتیکان خود را به قدرت‌های غربی متصل می‌کرد. در دوره معاصر نیز، هیچ یک از پاپ ها، به اندازه ژان پل دوم از ظرفیت همکاری با قدرت های بزرگ بهره نبرد. در عین حال، دلایل اتخاذ رویکرد خاص پاپ فرانسیس در قبال جنگ اوکراین را می‌توان اینگونه برشمرد: اول، ساختار جمعیتی کاتولیک ها در سطح جهان است. در حال حاضر، اکثریت قریب به اتفاق کاتولیک های جهان در آمریکای لاتین، آفریقا و آسیا زندگی می‌کردند. در واقع، اکنون کاتولیک‌ها بیش از هر زمان دیگری در خارج از غرب زندگی می‌کنند و جنگ در اوکراین را مانند اروپا و ایالات متحده نمی‌بینند. به عبارت دیگر، نوع نگاه واتیکان و پاپ به این بحران را نه در معادله نزاع شرق و غرب، بلکه باید در چارچوب شمال در مقابل جنوب ارزیابی کرد. در جنوب، بحران اوکراین عمدتاً به عنوان یک امر اروپایی تلقی می‌شود که قهرمان یا شرور آشکاری ندارد. دومین دلیل را شاید بتوان به اصالت خود پاپ فرانسیس مرتبط دانست. فرانسیس به عنوان اولین پاپ از آمریکای لاتین (آرژانتین) می آید و با توجه به تاریخچه مداخله آمریکا در این منطقه، طبعا او هم مانند بسیاری از رهبران آمریکای لاتین، با احساس ابهام و بدبینی در مورد ایالات متحده و دیگر قدرت های غربی به تحولات می نگرد.

یکی از بارزترین نکات در مواضع پاپ در خصوص بحران اوکراین، تأکید او بر عناصر قومی غیر مسیحی است. واتیکان، جنگ اوکراین را درگیری بین مسیحیان می داند و لذا می‌توان گفت که پاپ آگاهانه این اظهارات را مطرح کرده است. پاپ فرانسیس در 14 ژوئن 2022، در مصاحبه با La Civilta Cattolica گفت: « روس‌ها ترجیح می‌دهند چچنی‌ها، سوری‌ها و مزدوران را به جبهه بفرستند.» در واقع، پاپ به هویت مسیحی روسیه اهمیت می دهد، اگرچه روس ها به فرقه ارتدکس تعلق دارند. بنابراین، پاپ ترجیح می دهد، چچنی‌ها را که مسلمان هستند، مقصر جنگ معرفی نماید. در مجموع بنظر می رسد، پاپ فرانسیس به جای پایبندی به اجماع غرب در یافتن راه حل بحران اوکراین، به دنبال بروزرسانی نسخه قرن بیست و یکمی از روند هلسینکی - تلاشی دیپلماتیک برای کاهش تنش در طول جنگ سرد که مجموعه متنوعی از کشورهای شرقی و غربی را گرد هم آورد – می‌باشد. البته این دیپلماسی به دلیل مخالفت جدی غرب، رویکرد منفی اوکراین نسبت به پیشنهاد میانجی گیری به دلیل عدم بی طرفی واتیکان و همچنین عدم توجه واتیکان به شرایط داخلی در اوکراین تا کنون دستاورد ملموسی نداشته و به نوعی با بن بست روبرو شده است.

سید اسماعیل یاسینی، کارشناس مسائل اروپا

   (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)