گرایش شدید حاکمیت اوکراین بویژه پس از تحولات سال 2014 به عضویت در دو نهاد مهم غربی یعنی ناتو و اتحادیه اروپا، یکی از مهم ترین نگرانی‌های روسیه و از آشکار ترین دلایل تهاجم ارتش این کشور به اوکراین در 24 فوریه 2022 بود.

با شروع جنگ در 24 فوریه 2022، دولت اوکراین با استفاده از شرایط ایجاد شده و تنها چند روز پس از آغاز جنگ، در تاریخ 28 فوریه 2022 درخواست رسمی خود برای عضویت در اتحادیه اروپا را ارائه داد و متعاقبا در تاریخ 30 سپتامبر 2022 (همان روزی که رئیس جمهور روسیه رسما الحاق چهار منطقه در شرق و جنوب اوکراین به روسیه را اعلام کرد) درخواست رسمی عضویت خود در ناتو را به این سازمان ارائه نمود.

اتحادیه اروپا در 23 ژوئن 2022 با وضعیت نامزدی اوکراین و مولداوی برای عضویت در اتحادیه اروپا موافقت کرد لکن در خصوص عضویت اوکراین در ناتو تاکنون پاسخ روشنی به مقامات اوکراینی داده نشده است. این که اوکراین چه زمانی بتواند به عضویت هر دو نهاد غربی درآید محل سوال است.

اساسا روند گسترش ناتو به شرق از سال 1995 آغاز و در سال های 1999 و 2004 با عضویت اکثر کشورهای اروپای شرقی و حوزه بالتیک تکمیل گردید. مقدونیه شمالی آخرین کشوری بود که در سال 2020 به عضویت ناتو درآمد. در شرایطی که ناتو در پذیرش اعضای جدید از خود تعجیل نشان می داد، اتحادیه اروپا به دلایل مختلف از جمله رکود اقتصادی سال 2008 و طرح ایجاد ایالات متحده اروپا، سرعت پذیرش اعضای جدید را کاهش داد. عضویت کرواسی در سال 2013 آخرین اقدام اتحادیه در پذیرش اعضای جدید بود.

اوکراین در سال 1997 منشور مشارکت ویژه را با ناتو امضاء کرد و از آن هنگام، عمدتا به عنوان ناظر و نه مشارکت کننده در روند گسترش ناتو ایفای نقش نموده است. برخلاف لهستان که از سال 1989 دیدگاه روشنی در خصوص تعلق فرهنگی و ژئوپلتیک خود به مجموعه غرب داشت، اوکراین در مورد انتخاب مسیر آینده خود دچار تردید بود. در این چهارچوب بود که  لئونید کوچما رئیس جمهور اوکراین (1994-1998) تلاش نمود تا سیاست خارجی چندوجهی و نوعی سیاست عدم تعهد و توازن بین روسیه و غرب را اتخاذ نماید.

تمایل و گرایش مردم اوکراین به عضویت در اتحادیه اروپا و بویژه ناتو نیز در دهه 1990 با وضعیت سال های اخیر قابل قیاس نبوده و اکثریت مردم همچنان باقی ماندن در حوزه روابط با روسیه را ترجیح می دادند. ایفای نقش سیاستمداران وفادار به روسیه در حیات سیاسی اوکراین در دهه 1990 نیز مزید بر علت، مانع از گرایش اوکراین به غرب می‌شد.

در سال 2008 ویکتور یوشنکو رئیس جمهور غرب گرای اوکراین که پس از انقلاب نارنجی سال 2004 قدرت را به دست گرفته بود، در نشست سران ناتو در بخارست شرکت کرد و خلاف انتظار وی، رهبران وقت آلمان و فرانسه (مرکل و سارکوزی) با عضویت اوکراین در ناتو مخالفت کرده و حفظ روابط دوستانه با روسیه را ترجیح دادند. مرکل اظهار داشت که تنها یک سوم از جمعیت اوکراین از عضویت این کشور در ناتو حمایت می‌کنند. این نسبت البته تا سال 2014 ثابت ماند اما پس از تحولات سیاسی در اوکراین و سرنگونی دولت طرفدار روسیه و الحاق کریمه به این کشور، بر تعداد حامیان عضویت اوکراین در ناتو افزوده شد و تا پیش از تهاجم اخیر روسیه به اوکراین در سال 2022، از 50 درصد هم عبور کرد. این رقم در ماه اکتبر 2022 در مورد عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا به 86 درصد و در مورد ناتو به 83 درصد رسید.

از سوی دیگر، تا پیش از جنگ اخیر در اوکراین، تمایل زیادی از سوی مقامات اروپائی برای پذیرش اوکراین در اتحادیه اروپا و ناتو دیده نمی‌شد. برخی از محافل اروپائی با اشاره به پهنای جغرافیائی اوکراین به عنوان بزرگترین کشور اروپائی (پس از روسیه) و نیز مشکلات ریشه ای بین اوکراین و روسیه، ضرورت عضویت اوکراین را زیر سوال می‌بردند. بویژه این که کشورهائی مانند آلمان تمایل نداشتند به قیمت تخریب روابط با روسیه، امتیازی به اوکراین بدهند. با این حال، تهاجم روسیه به اوکراین تمامی این معادلات را دستخوش تغییر کرد و عواملی مانند حمایت اکثریت مردم اوکراین از عضویت در ناتو و اتحادیه اروپا، مصمم بودن حکومت اوکراین برای عضویت و نیز پیامدهای احساسی جنگ، مقامات اتحادیه اروپا را متقاعد کرد تا در نگرش خود نسبت به عضویت اوکراین تجدید نظر کرده و با نامزدی این کشور در اتحادیه موافقت نمایند.

در خصوص چشم انداز عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا، بنظر می رسد اراده سیاسی کشورهای عضو اتحادیه بر عضویت اوکراین شکل گرفته لکن ابهام نسبت به زمان سپری شدن مراحل فنی در این خصوص همچنان باقی است که در خوشبینانه ترین حالت، بین 3 تا 5 سال به طول خواهد انجامید. بعلاوه، برخی کشورها تمایلی به عضویت اوکراین ندارند که مهم ترین و جدی ترین آن‌ها، مجارستان است. نکته حائز توجه آن است که اولیور وارهلی[1] کمیسیونر گسترش و سیاست همسایگی اتحادیه اروپا نیز مجاری و نگارنده معیارهای هفت گانه اتحادیه برای اعضای جدید است. وی آشکارا اعلام داشته که مذاکرات عضویت اوکراین تا سال 2024 آغاز نخواهد شد.

فرانسه و آلمان نیز موضعی نزدیک به مجارستان دارند و برخی از مقامات اوکراینی حتی معتقدند که اساسا موافقت با نامزدی عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا، صرفا به دلایل احساسی و میهمان نوازی صورت گرفته است. ماکرون در یکی از اظهارات خود اعلام داشته است که موضوع عضویت اوکراین، موضوع چند دهه است. «کلمان بون»[2] نماینده وزیر امور خارجه فرانسه در امور اروپا نیز احتمال داده است عضویت اوکراین در اتحادیه ممکن است 15 تا 20 سال به طول بینجامد.  مقامات کشورهای دیگر نیز اظهاراتی در همین چارچوب بیان داشته اند.

در مورد عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا نیز روسیه اعلام کرده مخالفتی با آن ندارد اما آن را به دقت زیر نظر خواهد داشت. بنظر می رسد تحقق عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا علاوه بر ضرورت همراه کردن برخی کشورهای عضو اتحادیه که یا تمایلی به عضویت اوکراین ندارند و یا در این موضوع رعایت ملاحظات و حساسیت های روسیه را خواهند کرد، بیش از هرچیز منوط به سرعت و میزان توفیق اوکراین در اجرای معیارها و شروط اتحادیه اروپا برای عضویت اعضای جدید خواهد بود.

در این خصوص البته پارلمان اوکراین در تاریخ 12 دسامبر 2022 تمامی قوانین مورد نیاز برای عضویت در اتحادیه اروپا را تصویب کرده است. برای عضویت در اتحادیه اروپا هر کشور نامزد بایستی شرایط و الزامات سه گانه  که به «معیارهای کپنهاگ» مشهور است را فراهم نماید؛ این سه شرط عبارتند از : 1) ثبات در نهادهای تضمین کننده دموکراسی، حکومت قانون، حقوق بشر و حمایت از حقوق اقلیت ها، 2) اقتصاد بازار فعال و قابلیت تطلیق با نیروهای بازار در اتحادیه اروپا، 3) توانائی اجرای تعهدات عضویت از جمله ظرفیت اجرای موثر قوانین، استانداردها و سیاست های اتحادیه و پایبندی به اهداف سیاسی اقتصادی و مالی اتحادیه اروپا.

زلنسکی نیز بلافاصله پس از تصویب قوانین مذکور، طی سخنرانی خود در روز 15 دسامبر، از مقامات اتحادیه خواست تا در روند عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا تسریع نمایند. نکته حائز اهمیت در مباحث اخیر پارلمان اوکراین، اختلاف نظر نمایندگان بر سر برخی معیارهای مورد نظر اتحادیه از جمله حقوق اقلیت ها بود. برخی از نمایندگان تندرو، در مورد حقوق اقلیت ها از جمله آزادی دسترسی به رسانه‌های روسی زبان حاضر به پذیرش معیارهای اتحادیه نبودند.

به هر حال، توفیق اوکراین در روند عضویت در اتحادیه اروپا منوط به ارزیابی مثبت کمیسیون اروپا است. ثبات در اقتصاد اوکراین، قوانین مرتبط با حقوق بشر و میزان پایبندی دولت اوکراین به دموکراسی از مهم ترین عناصری است که از سوی کمیسیون اروپا مورد توجه قرار خواهد گرفت. چنانچه این ارزیابی مثبت باشد، اوکراین بایستی پس از آن تمامی قوانین و مقرارت اتحادیه را تصویب کند. پس از آن، اوکراینی معاهده ای را با اتحادیه به امضاء می رساند که بایستی از سوی تمامی اعضای اتحادیه مورد تصویب قرار گیرد. بدیهی است این فرآیند می‌تواند سال ها به طول بینجامد. برخی تحولات ضروری در اتحادیه که خارج از اختیار و کنترل اوکراین است نیز به عنوان موانع عضویت این کشور، مورد توجه مسئولین اروپائی قرار دارد که از آن جمله، نیاز به اصلاح در اتحادیه پیش از پذیرش اعضای جدید، انتقال قدرت در برخی اعضای اتحادیه و گرایشات روسی در برخی اعضای آن است.

شرایط عضویت اوکراین در ناتو به مراتب دشوارتر و پیچیده تر از عضویت این کشور در اتحادیه اروپا است. بنظر می رسد تصمیم اوکراین مبنی بر ارائه درخواست رسمی‌برای عضویت در ناتو چندان مورد استقبال اعضای ناتو قرار نگرفته است زیرا ناتو خود را طرف جنگ اوکراین نمی داند و محتملا هر گونه امکان اعطای عضویت یا عضویت در برنامه اقدام مشترک از سوی اوکراین را حداقل تا پایان جنگ کنونی رد می‌کند.

پس از واکنش محتاطانه رهبران ناتو در قبال درخواست رسمی زلنسکی، دبیرکل ناتو طی سخنانی اظهار داشت: وزرای خارجه کشورهای عضو ناتو درخواست اوکراین را مورد بررسی قرار داده و از گرایش یوروآتلانتیکی این کشور و حق آن  برای انتخاب مسیر خود حمایت می‌کنند. ما حق اوکراین برای عضویت در ناتو را به رسمیت شناخته و به آن احترام می‌گذاریم. هرچند، ما اکنون بر روی حمایت فوری از اوکراین متمرکز شده ایم زیرا این کشور در حال دفاع از خود در مقابل تجاوز روسیه است.

ولفگن ایشینگر[3] دیپلمات ارشد آلمانی و رئیس کنفرانس امنیتی مونیخ طی سال های 2022-2008 اخیرا طی مقاله ای تحت عنوان «اوکراین و ایران دو چالش استراتژیک برای 2023»، دو موضوع حائز اهمیت ژئواستراتژیک برای غرب را برنامه هسته ای ایران و عضویت اوکراین در ناتو و چگونگی برخورد غرب با این دو موضوع عنوان کرده است. در خصوص عضویت اوکراین در ناتو وی معتقد است اساسا الحاق کشورها به ناتو به مثابه انعقاد یک معاهده رسمی است که مستلزم اتفاق آراء و تصویب در پارلمان کشورهای عضو ناتو است. وی سه معیار اعمال شده در دور نخست گسترش ناتو به شرق را به شرح زیر یادآور شده و بر این باور است که در خصوص اوکراین نیز این معیارها بایستی مورد توجه قرار گیرد:

1. آیا کشور مورد بحث در تمایل خود از یکپارچگی داخلی برخوردار است؟
2. آیا تمامی اعضای ناتو با عضویت این کشور موافقند؟
3. آیا عضویت این کشور امنیت و ثبات اروپا را افزایش می دهد؟

ایشینگر بر این اعتقاد است که «در نشست ناتو در بخارست در سال 2008 رهبران آلمان و فرانسه گفتند نمی‌توانند به هر سه سوال پاسخ دهند و بنظر می رسد اکنون نیز نگرانی اعضای ناتو بویژه در پاسخ به سوال سوم همچنان پابرجا است».

به موارد گفته شده، تردید محسوس امریکا در مورد پیامدهای عضویت اوکراین در ناتو را نیز بایستی اضافه نمود. قابل ذکر است که در اجلاس بخارست که طی روزهای 29 و 30 نوامبر 2022 برگزار گردید، در مورد عضویت اوکراین علائم مبهمی از سوی اعضاء اراده گردید. روز نخست اجلاس به موضوعات مرتبط با ارسال کمک به اوکراین اختصاص داده شد. در این خصوص تمامی اعضای ناتو طی بیانیه ای آمادگی خود را برای تامین نیازهای ضروری در برابر حملات روسیه به زیرساخت های اوکراین اعلام داشتند.

موضع روسیه در قبال عضویت اوکراین در ناتو و واکنش های احتمالی آن نیز عنصر مهمی در روند عضویت اوکراین و عاملی مهم در تصمیم گیری اعضای ناتو است؛ روسها همواره اعلام کرده اند در صورت گسترش زیرساخت های ناتو به سمت مرزهای روسیه، پاسخ برابر و واکنش بازدارنده مسکو اجتناب ناپذیر خواهد بود. از دیدگاه روسیه، مفهوم «منطقه بالتیک عاری از سلاح هسته ای» فراموش خواهد شد و تقویت نقش سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در دستور کار جدی مسکو قرار خواهد گرفت. همچنین، برنامه همگرایی نیروهای مسلح روسیه و بلاروس در چهارچوب پیمان دولت اتحاد و رصد خطرات احتمالی از آسیای مرکزی با سرعت و جدیت بیشتری پی گیری خواهد گردید. بعلاوه، روسیه ممکن است موضوع ایجاد «منطقه مشترک امنیتی» بین سازمان همکاری شانگهای  (SCO)و سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) را مورد بررسی قرار دهد. بدیهی است در پایان جنگ نیز چنانچه عدم عضویت اوکراین در ناتو به عنوان یکی از شروط اصلی صلح از سوی روسیه مطرح گردد، شانس اوکراین برای عضویت در این نهاد نظامی- امنیتی بسیار کاهش خواهد یافت.

در مجموع، گرچه رهبران اوکراین با استفاده از فرصت تهاجم روسیه و نیز تحریک احساسات مقامات و افکار عمومی‌کشورهای غربی، بیش از هر زمان دیگری به عضویت در ناتو و اتحادیه اروپا نزدیک شده اند اما همان گونه که گفته شد، امکان تحقق این خواسته حداقل تا پایان جنگ کنونی و استقرار ثبات و آرامش و محتملا حل و فصل مسائل بنیانی بین روسیه و اوکراین، بسیار دشوار خواهد بود. بعلاوه، هیچ یک از مسئولین اتحادیه اروپا و ناتو تاکنون برنامه زمانی مشخصی برای عضویت اوکراین در این دو نهاد غربی ارائه نکرده اند.

منوچهر مرادی، کارشناس ارشد مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی

 (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)

[1] Oliver Varhelyi

[2] Clement Beaune

[3] Wolfgang Ischinger