اساس روابط آمریکا و هند در دوران جدید، بر اساس دو راهبرد چرخش به آسیا و موازنه از راه دور، اتحاد علیه چین در کنار پذیرش ادامه روابط راهبردی هند با روسیه بوده است. بحران اوکراین این دوگانگی را برجسته کرده و واژه "شرکای انتخابی" برای توصیف روابط آنها را برجسته تر کرده است.

هرچند هندوستان تا کنون موضع بی طرفی در قبال بحران اوکراین اتخاذ کرده  است، ولی در عمل طرف روسیه را گرفته و با اقدامات ضد روسیه مخالفت و یا حداقل عدم همراهی نشان داده است. هند به جای قطع روابط اقتصادی با مسکو با افزایش خرید نفت، ذغال‌سنگ، روغن آفتابگردان و کود از روسیه، برای پوتین راه نجاتی حیاتی فراهم کرده و تحریم‌های غرب را تضعیف نموده است.

اگر چه برخی رسانه‌ها و سران اروپایی از اظهارات ماه قبل نخست وزیر هند به پوتین مبنی بر این که "دوران، دوران جنگ نیست" استقبال کردند، ولی هند در سازمان ملل هم هیچگاه با اقدامات برای محکومیت روسیه همراهی نکرده و علی رغم تلاش کشورهای غربی به آنها رای نداده است. همچنین نیروهای نظامی هندوستان در ماه اوت گذشته در رزمایش بزرگ روسیه موسوم به وستوک همراه با چین، بلاروس ، مغولستان و تاجیکستان مشارکت گسترده ای داشتند. بعلاوه هند نه تنها با تحریم های غرب علیه روسیه مخالف بوده، بلکه روابط اقتصادی خود با روسیه را (البته با اخذ تخفیف ها و امتیازات قابل توجه اقتصادی) به شدت افزایش داده است. از جمله این که در ماه مارس گذشته، دولت هند به پالایشگاه‌های هندی اجازه داد حدود ۱۳ میلیون بشکه نفت از روسیه خریداری کنند و همزمان متعهد شدند که ۱۵ میلیون بشکه دیگر نیز خریداری کنند. با این اقدامات، روسیه از صادرکننده رده سوم نفت به هند(پس از عراق و عربستان) به رتبه اول صعود نمود. این رقم تقریباً دو برابر بیشتر از کل واردات نفت هند از روسیه طی سال ۲۰۲۱ بوده است. همچنین هند، خرید کک ذغال سنگ و روغن آفتابگردان از روسیه را افزایش قابل توجهی داده است و همزمان، دهلی نو و مسکو مذاکراتی را برای ایجاد ساز و کاری مالی به منظور اجتناب از استفاده از دلار ( و دلار زدایی در تجارت دوجانبه) آغاز کردند که به روسیه در دور زدن تحریم های اقتصادی غرب کمک موثری خواهد کرد.

مجموع این اقدامات، صدای اعتراض بسیاری از رسانه‌ها و نخبگان در غرب و به ویژه آمریکا در آورده است، به گونه ای که سخنگویان دولت آمریکا در جلسات سخنگویی، وادار به پاسخ به سوالات تند و انتقادی رسانه‌ها در این رابطه شده اند. از جمله این که چندی قبل، ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در پاسخ به انتقادات رسانه ای از اقدامات هند، به آنها یادآور شد که آمریکا و هند، شرکای انتخابی هستند و همکاری دو کشور علیه کشوری ثالث(یعنی روسیه) صورت نمی‌گیرد. پرایس همچنین خبرنگاران را به روابط تاریخی و راهبردی روسیه و هند ارجاع داد و افزود که آمریکا قادر به ارائه برخی نیازهای مهم هند که روسیه آنها را تامین می‌کند، نیست.

فراتر از کلیشه‌های موجود و در کنار این واقعیت که روابط تجاری هند و آمریکا به ویژه در دوازده سال اخیر و بعد از سفر مهم اوباما به دهلی نو در سال 2010، از حدود سی میلیارد دلار به بیش از یکصد میلیارد دلار در سال 2022 رسیده است، ولی این روابط با چالش های مهمی هم روبرو است و اختلافات بر سر بحران اوکراین، بخشی از این چالش ها را نمایان کرده است.

واقعیت این است که روابط آمریکا و هند، هیچگاه روابط همواری نبوده است و در اغلب موارد ماهیتی تجاری و اقتصادی داشته است تا ماهیتی سیاسی و نظامی. پس از استقلال هندوستان، روابط آمریکا و هند روابط سردی بود، ولی با وقوع جنگ کوتاه و درگیری‌های مرزی چین با هند در سال 1962، فرصتی برای دولت جان اف کندی پیش آمد که به هند نزدیک شود و هندوستان را از شوروی دور کند. جرقه این رهیافت تازه، با درخواست نخست وزیر هند از آمریکا برای ارسال کمک های نظامی آمریکا در جریان جنگ هند و چین زده شد. در آن زمان دولت آمریکا تهاجم نیروهای چین کمونیست به هند را محکوم کرد و کمک هایی را هم با وجود درگیری خود در بحران موشکی کوبا، ارسال کرد که با توجه به خاتمه سریع درگیری‌ها، قبل از رسیدنشان به مقصد آنها را بازگرداند. تلاش های کندی برای گسترش روابط با هند با بهره گیری از اختلافات این کشور با چین ادامه  داشت، ولی ترور وی و تلاش جانشین وی یعنی لیندول جانسون برای نزدیکی همزمان به هند و پاکستان به این راهبرد لطمه زد. با شروع بکار دولت نیکسون در سال 1969 و گرایش مطلق وی به کار با پاکستان بعنوان مهمترین متحد آمریکا برای مقابله با نفوذ شوروی در منطقه جنوب آسیا این روند معکوس شد. نیکسون به حمایت علنی و همه جانبه از پاکستان در جنگ با هند پرداخت.

بعلاوه راهبرد نیکسون در نزدیکی به چین کمونیست که اختلافات عمده ای با شوروی داشت، راه هند را برای دهه‌ها از آمریکا جدا کرد و دولت هند را بیش از پیش به سوی شوروی و وابستگی عمیق نظامی و امنیتی به این کشور هدایت کرد. به قدرت رسیدن خانم گاندی و حزب کنگره در هند هم که گرایشات سوسیالیستی داشتند، در کنار آزمایشات اولیه هسته ای هند در سال 1974، دور شدن آمریکا از هند و نزدیک شدن هند به شوروی نقش مهمی داشتند.

نکته جالب در روابط هند و شوروی که تا به امروز پابرجا مانده، این است که رفتار دولت هند در قبال بحران‌های مشابه بحران اوکراین در دوران جنگ سرد نظیر بهارپراگ، بحران مجارستان یا اشغال افغانستان توسط ارتش سرخ شباهت های زیادی به رفتار این روزهای دولت نارندرا مودی در قبال بحران اوکراین داشته است.

پس از جنگ سرد، بر خلاف انتظارات، به دلایلی که مهمترینش گرایشات دولت های حاکم بر هند و آمریکا و ادامه روابط گرم آمریکا با پاکستان و چین بود، تحول عمده ای در روابط سیاسی سرد آمریکا و هند رخ نداد. در سال 1998 و بعد از آزمایش های تسلیحات هسته ای هند، دولت بیل کلینتون تحریم های اقتصادی بی سابقه ای را در حوزه‌های مختلف علیه هند به موقع اجرا گذاشت؛ تحریم هایی که بر خلاف انتظار آمریکایی‌ها با استقبال متحدین آمریکا(به جز ژاپن) مواجه نشد و آثار مخرب چندانی بر اقتصاد خودکفای هند نگذاشت. همین وضعیت باعث شد که کلینتون به طور محرمانه مذاکراتی را با دولت وقت هند، برای رعایت برخی محدودیت های هسته ای در قبال عادی سازی مجدد روابط اقتصادی آغاز کند که در سال 2000 و اواخر ریاست جمهوری کلینتون به نتیجه رسید و سفر رسمی‌کلینتون به هند را به دنبال داشت.

با شروع بکار جرج بوش پسر(که فرید ذکریا وی را حامی ترین رئیس جمهور طرفدار بهبود روابط با هند می خواند)، روابط هند و آمریکا دچار تحول کمی و کیفی عمده ای شد. در قدم اول، دولت بوش با همراهی کنگره تحریم های سال های 1998 و 1999 علیه هند را بصورت رسمی لغو نمود و سپس همکاری‌های متنوعی را در زمینه‌های انرژی، تجاری، هسته ای و حتی امنیتی با هند شروع کرد. نتیجه این رهیافت این بود که حجم تجارت دو کشور از کمتر از ده میلیارد دلار در سال 2001 به بیش از 25 میلیارد دلار در سال 2008 رسید.

دولت اوباما، در چارچوب دو راهبرد چرخش به آسیا و  موازنه از راه دور خود،  نه تنها مسیر دولت بوش را ادامه داد، بلکه روابط هند و آمریکا را در بسیاری از زمینه‌ها به سطح راهبردی ارتقا داد. اوباما سعی کرد تا از هند پرجمعیت برای موازنه روابط خود با چین بعنوان اصلی ترین رقیب آینده خود استفاده کند و در همان زمان به هند و روسیه اطمینان داد که این روابط بر علیه روابط سنتی و راهبردی هند و روسیه نخواهد بود. اوباما دو بار در سال های 2010 و 2015 به هند سفر کرد، از اعطای کرسی دائم شورای امنیت به هند حمایت نمود.   شراکت اقتصادی و نخستین گفتگوهای راهبردی را در سال 2010، تفاهمنامه همکاری‌های امنیت سایبری را در سال 2011، تقویت همکاری‌های نظامی در سال 2012 و سرانجام شناسایی هند بعنوان شریک عمده دفاعی از اقدامات عمده اوباما در این زمینه بود و حجم مبادلات تجاری را از 25 میلیارد دلار در سال 2009 به حدود 46 میلیارد دلار در سال 2016 ارتقا یافت.

با روی کار آمدن ترامپ، هرچند رهبران راست گرای دو کشور، تعارفات کلامی‌گرمی  نثار هم می‌کردند و دیدارهای رسمی سران از پایتخت یکدیگر ادامه داشت، ولی روابط به همواری دوران اوباما نبود. هرچند بطور ویژه همکاری‌های اطلاعاتی و دفاعی دو طرف ارتقا یافتند و انتظار می رفت با توجه به مواضع راست روسای جمهور دو طرف روابط بیش از پیش گرم شود، ولی اقدام ترامپ در جون 2019 در لغو مزیت های تجاری هند(که به قانون 1970 در حمایت از اقتصاد کشورهای در حال توسعه نظیر هند و چین بر می‌گشت) وقفه ای در روابط تجاری دو کشور ایجاد کرد و به همراه آثار کرونا باعث شد روابط تجاری دو کشور در انتهای سال 2020 در حدود 50 میلیارد دلار درجا بزند. رفتار غیرقابل پیش بینی و غیرعادی ترامپ باعث شد که بسیاری در هند و آمریکا، روی کار آمدن بایدن را فرصتی مناسب تر برای گسترش روابط دو کشور توصیف کنند. بعبارت دیگر به نظر می رسد علی رغم تبلیغات رسانه ای و انتظارات موجود، دولت مودی کار با دولت بایدن را به کار با ترامپ نامنظم ترجیح می داد.

بعد از روی کار آمدن بایدن، مسیر روابط مجدد به وضعیت زمان اوباما بازگشت و تجارت دو کشور با رشدی بی سابقه به بیش از 73 میلیارد دلار در انتهای سال 2021 رسیده است و برخی تخمین‌ها حکایت از افزایش حجم تبادلات به بیش از یکصد میلیارد دلار در سال 2022 دارد. با این که میزان مبادلات تجاری هند و آمریکا حداقل 10 برابر بیشتر از ارزش تجارت دوجانبه هند و روسیه با حدود 8 میلیارد دلار است، ولی این موضوع مانع تداوم روابط پایدار و راهبردی هند و روسیه نشده است.

اتکای عمیق هند به تجهیزات نظامی روسیه ناشی از این واقعیت می‌شود که حدود ۹۷ درصد از تانک ها، ۱۰۰ درصد خودروهای زرهی، ۶۷ درصد از زیردریایی‌ها، ۶۸ درصد از موشک های کروز ضد کشتی و ۹۷ درصد از هواپیماهای جنگنده هند، ساخت روسیه هستند و صنایع بومی نظامی هند نیز به شدت وابسته به فناوری روسی هستند. بعلاوه اگر رهبران هند در دوره جنگ سرد، همسویی با شوروی را راهی برای کسب منافع اقتصادی می دیدند، رهبران امروز هند به مواردی چون امنیت انرژی، همکاری‌های نظامی و همینطور جلوگیری از نزدیکی یا وابستگی بیش از حد روسیه به چین توجه دارند. بعلاوه روابط متوازن با روسیه و آمریکا آزادی عمل بیشتری به انتخاب های راهبردی هند خواهدداد.

درس هایی که روابط متوازن هند با آمریکا و روسیه برای ایران دارد، فراوان هستند. یکی از آنها این است که ایران می‌تواند برخی از خواسته‌هایش از هند را از کانال روسیه دنبال نماید. پیوستن به تلاش های هند و روسیه(و همینطور چین) برای دلار زدایی از مبادلات تجاری شان و ایجاد برخی نهادهای تجاری و اقتصادی منطقه ای برای کاهش اتکا به غرب برخی از این اقدامات خواهد بود.

علیرضا میریوسفی، کارشناس ارشد مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی

        (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)