فهرست مطالب (جلد اول)
فهرست مطالب (جلد دوم)
زبان واسطه ای است که به‌وسیله آن جهان، رمز و راز خود را آشکار می سازد. زبان صرفاً ابزاری در دست انسان ها برای انتقال مفاهیم نیست، بلکه واسطه ای است که همراه با آن، ما وجود خود را شناخته و درک می کنیم؛ به این معنا که تفسیر ما از جهان، امری وابسته به زبان است؛ به دیگر سخن، زبان نشانگر محدودیت های ماست. حال در ترجمه، نه‌تنها با چنین مسأله ای مواجهیم، بلکه بازگرداندن کلمات از زبانی به زبان دیگر خود موجبات تفسیری با فهم ثانوی را فراهم می آورد؛ با این حال از آنجاکه برای شناخت مفاهیم پایه برای محققین فارسی نیاز به بررسی به این زبان است، به ناچار و با درک چنین محدودیتی، اجباراً دست به دامان ترجمه میشویم.
آشنایی با قواعد حاکم بر جامعه بینالمللی مستلزم شناخت توافقات بین المللی دولت ها در قالب اسناد بینالمللی مختلف است. هرچند تا اواخر قرن نوزدهم، اغلب معاهدات بین المللی، دوجانبه و عمدتاً در مورد تجارت و یا تعیین حدود سرزمینی دولت ها خصوصاً قلمرو استعماری دولت های غربی بود، لیکن از اواخر قرن نوزدهم، اقدام دولت ها به همکاری مشترک در زمینه های مختلف اقتصادی، سیاسی، علمی و غیره منجر به انعقاد معاهدات بین المللی مهمی چون کنوانسیون 1883 پاریس[1]، کنوانسیون 1886 برن[2] و کنوانسیونهای 1899 لاهه[3] شده است.
پس‌ازآن، معاهدات بین المللی عدیده ای میان دولت ها منعقد شده است که ایران نیز از دیرباز همان‌گونه که نمایندگانی را برای کنوانسیون های 1899 و 1907 لاهه اعزام نموده بود، مشارکت گستردهای در تدوین این‌گونه معاهدات بین المللی داشته است.
با وجود مشارکت ایران در مرحله مذاکره و تدوین معاهدات بین المللی که عمدتاً به زبان انگلیسی مورد مذاکره قرار گرفته و سپس به این زبان و سایر زبان های ملل متحد متعاقب ماده 111 منشور ملل متحد منتشر شده است، لیکن برگردان این اسناد به زبان فارسی در موارد متعددی با کاستی های فاحش مواجه بوده است، به‌گونه‌ای که فهم صحیح و درستی از محتوای توافقات را نمی توان از واژگان فارسی فهم کرد. با در نظر داشتن جنبه حقوقیِ وجه غالب واژگان اسناد بین المللی و نیاز به تخصص خاصِ مترجمان در فرهنگ و اصطلاحات حقوقی زبان خارجه و از آنجا که در برخی موارد چنین اسنادی به دست مترجمان غیرحقوقی سپرده شده و مشکلات ناشی از تعجیل در تصویب و پذیرش این اسناد مزید بر علت بوده است، ضعف ترجمه در اسناد بینالمللی به زبان فارسی کاملاً به چشم می آید.
از آنجا که به‌موجب ماده 9 قانون مدنی ایران، معاهدات بین المللی در حکم قانون می باشند، به‌محض تصویب سند مذکور در مجلس قانونگذاری، سند مذکور به‌عنوان یک سند رسمی و قانونی درآمده و بدین ترتیب سندیت می یابد و جامعه علمی‌کشور نیز بدون دخل و تصرف از عبارات معاهدات مصوب مجلس، آن را طبیعتاً به کار می گیرند، حال آنکه عبارات مذکور به‌خوبی اراده و قصد و نیت تدوین‌کنندگان را منعکس نمینماید.
با توجه به تدریس درس معاهدات بین المللی طی سه دهه گذشته و انتشار نخستین کتاب درسی به زبان فارسی در این زمینه، بر این ضعف اساسی در فهم ایرانی از معاهدات بین المللی واقف گردیدم و ریشه آن را در عدم شناخت معانی مترادف واژگان حقوقی انگلیسی به زبان فارسی دانستم. لذا در اولین گام با تلاش های مجدانه و طولانی‌مدت آقای‌هادی گلریز اقدام به انتشار فرهنگ جامع حقوقی سه زبانه/ سه سویه (انگلیسی- فرانسه- فارسی) در نشر میزان به تاریخ 1394 نمودم که بستر آشنایی معادل‌یابی واژگان حقوقی دو زبان انگلیسی و فرانسه را برای عموم علاقه‌مندان به رشته حقوق بین الملل فراهم آورد، سپس ترجمه معاهدات بینالمللی را به‌عنوان یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر مورد توجه قرار دادم که این امر مهم با همکاری مجدانه و خستگی‌ناپذیر آقای احمدرضا آذرپندار دکتری حقوق بین الملل دانشگاه شهید بهشتی محقق گردید.
در ترجمه معاهدات بین المللی، هرچند تکیه بر زبان اصلی مذاکره - عموماً زبان انگلیسی- بوده است، لیکن رجوع به ترجمه فرانسوی و عربی و مقابله واژگان این سه زبان برای استخراج فهم بهتر از واژگان توافق شده نیز صورت پذیرفته است.
به‌منظور بیان ضرورت بازخوانی ترجمه های اسناد بین المللی به زبان فارسی از باب مثال صرفاً به یکی از ترجمه های غلط مواد منشور ملل متحد اشاره میگردد. ماده 42 منشور که شاه‌کلید این سند است و ضامن تصمیمات شورای امنیت در زمینه حفظ صلح و امنیت بین المللی محسوب می گردد، اشکال مختلف تدابیر شورای مذکور را در مقابله با دولت خاطی بیان می کند که ازجمله شامل demonstration، محاصره و سایر عملیات نیروهای هوایی، دریایی، زمینی اعضای ملل متحد می گردد. در ترجمه رسمی و کلیه کتب مرتبط، واژه demonstration به «تظاهرات» ترجمه شده است. این ترجمه غلط بدون آنکه تعجب کسی را برانگیزد و مورد اصلاح قرار گیرد، طی 75 سال گذشته بکار رفته است و این پرسش که اقدام شورای امنیت مبنی بر انجام «تظاهرات» به چه معناست، همواره با سکوت مواجه بوده است، حال آنکه غرض تدوین‌کنندگان منشور از واژه demonstration مفهومی جز «نمایش قدرت» (عملیات نظامی نمایشی) نیست. مثال فوق به‌تنهایی حکایت از اشتباه در ترجمه از سندی می‌نماید که به‌موجب ماده 103 آن، سند بالادستی کلیه معاهدات و تعهدات بینالمللی محسوب میشود و این سند مقدم بر کلیه تعهدات و معاهدات بینالمللی است. لذا عدم دقت لازم در ترجمه اسناد بین المللی منجر به عدم درک و فهم صحیح از معانی آن اسناد میگردد.
علیرغم تلاش های انکارناپذیر و قابل‌تقدیر گذشتگان در ترجمه معاهدات بین المللی و تلاش حاضر در بازخوانی اسناد مهم بین المللی، باید اعتراف نمود که ترجمه اسناد و متون خارجی در هر حال منعکس‌کننده کامل روح واقعی عبارات و واژگان یک زبان خارجی نیست و در فرآیند ترجمه – علیرغم دقت نظر تام مترجمان- ممکن است مفهوم واقعی عبارات خارجی به زبان دیگر منتقل نگردد، لذا به کلیه علاقه‌مندان به مباحث بین المللی توصیه میگردد که تکیه گاه اصلی خود را کماکان متن اصلی (انگلیسی، فرانسه و ...) اسناد بین المللی قرار دهند تا به درک کاملتری از مفاد توافقات بین المللی نائل آیند.
لازم به ذکر است این مجموعه که در سه جلد سامان یافته، با حمایت دانشکده روابط بین الملل وزارت امور خارجه در قالب یک طرح پژوهشی بوده، و امید است این تلاش ناچیز مقبول جامعه علمی‌کشور واقع گردد و گام کوچکی باشد در بهبود ترجمه اسناد و متون بین المللی.
رضا موسی زاده، استاد دانشگاه روابط بین الملل
[1] - The Paris Convention on Protection of Industrial Property, Signed on 20 March 1883.
[2] - Berne Convention for the Protection of Literary and Artistic Works, Signed on 9 September 1886.
[3] -The Hague Conventions of 1899.