دو ماه پایانی سال ۲۰۲۰ یادآور بیست و پنجمین سالگرد قرارداد صلح دیتون(Dayton) بود که به جنگ خونین بوسنی و هرزگوین (۱۹۹۵-۱۹۹۲) پایان داد و به این مناسبت برنامه ­های متعددی در بوسنی هرزگوین و برخی کشورهای دیگر برگزار شد و شخصیت ­های مختلفی به بیان مواضع پرداختند که در این خصوص می‌توان به پیام جو بایدن رئیس‌جمهور منتخب آمریکا، بیل کلینتون رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، دبیر کل سازمان ملل، دبیر کل ناتو، رئیس‌جمهور ترکیه، وزرای خارجه روسیه و انگلیس، مسئول روابط خارجی و سیاست امنیتی اتحادیه اروپا و مسئول امور گسترش اتحادیه اروپا اشاره نمود.

به این مناسبت، در نوشتار ذیل کوشش می‌شود برخی دستاوردها و چالش‌هایی که این موافقت‌نامه در ربع قرن اخیر برای جامعه بوسنیایی به همراه آورده است، بررسی گردد.

الف) دستاوردها:

۱-خاتمه جنگ و خونریزی

مهم­ترین دستاورد قرارداد دیتون، خاتمه جنگی چهارساله بود که کشته شدن بیش از ۱۰۰٬۰۰۰ نفر ثمره‌ آن بود.

۲-حفظ یکپارچگی و تمامیت ارضی بوسنی هرزگوین

طبق قانون اساسی سال ۱۹۷۴ یوگسلاوی سابق، بوسنی و هرزگوین ازجمله جمهوری‌هایی محسوب می ­شد که از حق استقلال برخوردار بود. ازاین‌ رو ازجمله دستاوردهای دیتون، حفظ یکپارچگی سرزمینی است به‌نحوی‌که مرزهای کنونی این کشور همان حوزه جغرافیایی بوسنی و هرزگوین در یوگسلاوی سابق هست.

۳-بازگشت جمعی از آوارگان

پاک‌سازی نژادی ازجمله اهداف صرب­ های افراطی در مناطق تحت تصرفشان بود و ازجمله اهداف قرارداد دیتون، فراهم نمودن امکان بازگشت آوارگان به محل سکونتشان در زمان قبل از جنگ بود. هرچند به دلایل متعدد اقتصادی، امنیتی و اجتماعی تحقق این هدف تا رسیدن به سطح مطلوب فاصله ‌ای بسیار طولانی دارد اما بازگشت بخش ­هایی از آوارگان را می‌توان از آثار مثبت قرارداد دیتون محسوب نمود.

۴-محاکمه و مجازات تعدادی از جنایتکاران جنگی

متعاقب صلح دیتون، دادگاه جنائی بین‌المللی برای یوگسلاوی سابق(ICTY) تشکیل و نسبت به محاکمه‌ جمعی از جنایتکاران جنگی و محکومیت آنان به حبس ابد یا زندان ‌های طویل‌ المدت اقدام نمود.

ب) چالش‌ها

۱-ایجاد ساختار سیاسی نامتعارف و فاقد کارائی لازم

قرارداد دیتون عملاً کشور را به دو موجودیت (entity) شامل جمهوری صربسکا (Srpska) و فدراسیون بوسنی و هرزگوین تقسیم کرد که هرکدام ساختار حقوقی و اداری خاص خویش می‌باشند. همچنین در سطح ملی نیز شورای سه‌نفره ریاست جمهوری-شامل نمایندگان سه قومیت بوشنیاک، صرب و کروات- شکل گرفت که امکان وتوی تصمیمات توسط هریک از اعضای سه‌گانه و ارجاع آن به مجلس موجودیت عضو معترض برای تصمیم­گیری نهائی وجود دارد که طبیعتاً اتخاذ تصمیم‌‌ در بسیاری از مسائل با بن‌بست مواجه می‌گردد. تقسیم پست‌ها در شورای وزیران از دیگر مظاهر توزیع قدرت بر اساس قومیت هست که طبیعتاً با توجه به منافع متضاد اقوام، اتخاذ و اجرای تصمیمات در مواردی عدیده، با مشکلات عمده مواجه است.

۲-عدم موفقیت در «ملت‌سازی»

تقویت مرزبندی‌های قومیتی در ساختار دیتونی موجب شد این قرارداد نه‌تنها در ادغام سه گروه قومیتی و تکوین روند ملت‌سازی (nation building) توفیق چندانی نیابد، بلکه حتی در مواردی تمایزات آنان از یکدیگر را تشدید نماید.

۳-حضور و تفوق نهادینه نیروهای سیاسی، نظامی و قضائی خارجی

حضور و تفوق نیروهای سیاسی، نظامی و قضائی خارجی که بر اساس قرارداد دیتون نهادینه‌شده است، نوعی از تحت­ الحمایگی بین‌المللی (semi-international protectorate) را برای کشور بوسنی و هرزگوین پدید آورده­ است.

الف) نماینده عالی جامعه بین­ الملل: این نمایندگی نظارت بر اجرای قرارداد صلح دیتون و ایفای نقش مؤثر در اجرای مسائل غیرنظامی این موافقت­نامه را به عهده دارد.

گفتنی است در سالیان اخیر صرب‌ها و به حمایت از آنان روسیه مخالف ادامه فعالیت نماینده عالی بوده و مکرراً تعطیلی این دفتر نمایندگی را خواستار شده‌اند.

ب) نیروهای نظامی خارجی

بوسنی و هرزگوین بخشی از امنیت ربع قرن اخیر خویش را مرهون نیروهای نظامی خارجی است که ابتدا در قالب آیفور (Ifor) و سپس اسفور (sfor) و از سال ۲۰۰۴ به بعد در قالب یوفور(Eufor) در این کشور حضورداشته‌اند. وظیفه این نیروهای چندملیتی حفظ ظرفیت‌های لازم برای واکنش در برابر هرگونه چالش امنیتی در سراسر بوسنی و هرزگوین است. البته به‌مرورزمان تعداد نیروهای مزبور رو به کاهش نهاده است.

ج) قضات خارجی

در سیستم قضایی بوسنی و هرزگوین دادگاه قانون اساسی وجود دارد که ۲ بوشنیاک، ۲ صرب، ۲ کروات و ۳ قاضی منصوب از طرف دادگاه حقوق بشر اروپائی را شامل می‌شود که سه قاضی اخیر نباید از میان شهروندان بوسنیایی یا کشورهای همسایه انتخاب شوند.

4-رشد گرایش‌های تجزیه­ طلبانه و مطالبات دیتون ستیز

ناکارآمدی نظام سیاسی بوسنی و هرزگوین و تداوم منازعات قومیتی موجب شده است در سالیان اخیر گرایش­های تجزیه‌طلبانه و مطالبات مغایر با قرارداد دیتون افزایش یابد که نمونه آن اظهارات مکرر میلورا دودیک(Milorad Dodik) عضو صرب شورای ریاست جمهوری بوسنی و هرزگوین است که هرچند روز یک‌بار از ضرورت تجزیه کشورش سخن می‌گوید!

 ۵-حضور و رقابت قدرت­ های خارجی اعم از منطقه‌ای و جهانی

مناسبات ویژه کشورهای همسایه‌ی بوسنی مانند صربستان و کرواسی با اقوام مرتبط امری است که در قرارداد دیتون به رسمیت شناخته‌شده است و اصولاً بسیاری از صرب­ های بوسنی واجد تابعیت مضاعف صربستان و کروات‌های این کشور دارای تابعیت کرواسی نیز می‌باشند.

در میان قدرت ­های بزرگ جهانی، آمریکا مهم­ترین حضور را در بوسنی دارد‌. شایان‌ذکر است در دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ، در میان برخی رهبران بوسنیایی دغدغه بروز تغییر در رویکردهای آمریکا نسبت به کشورشان مشهود بود و با توجه به پیش‌ بینی‌ناپذیر بودن شخصیت ترامپ، مناسبات خاص «ترامپ-پوتین» و خصومت ترامپ با میراث دموکرات‌ها که صلح دیتون نیز از آن جمله است این نگرانی وجود داشت که در سیاست‌های آمریکا نسبت به بوسنی تغییری ناگهانی بروز کند اما با انتخاب بایدن اطمینان نسبت به استمرار سیاست‌های قبلی آمریکا افزایش‌یافته است.

روسیه نیز قدرت جهانی دیگری است که به‌عنوان متحد و حامی سنتی صرب‌ها در بالکان غربی و بوسنی و هرزگوین حضور فعال دارد که ارتباط نزدیک دودیک با پوتین شاهد آن است.

آلمان، انگلیس، فرانسه، ایتالیا و اتریش نیز در بوسنی حضور فعال دارند و توسعه حضور اقتصادی چین در بوسنی و منطقه بالکان نیز امری مشهود است.

در میان کشورهای اسلامی، ترکیه که از زمان امپراتوری عثمانی در منطقه حضورداشته است دارای نفوذ مشهودی است که فعالیت­ های متعدد نهادهای وابسته ترکیه، ارتباط ساختاری میان جمعیت اسلامی‌بوسنی و هرزگوین با سازمان دیانت ترکیه، اعطای امتیازات اقتصادی در زمینه‌های محصولات کشاورزی و خرید دام به بوسنی و سرمایه­ گذاری در احداث پروژه ­های مهم مانند بزرگراه بلگراد- سارایوو و حضور پرتعداد سربازان ترکیه در یوفور شاهد آن است.

عربستان سعودی نیز در بوسنی و هرزگوین سرمایه‌گذاری‌هایی در عرصه ­های اقتصادی و فرهنگی کرده است که مسجد و مرکز فرهنگی «فهد» در سارایوو و برخی مراکز بزرگ تجاری و گردشگری در این شهر نمادی از حضور آنان محسوب می­شود کشورهای قطر و کویت نیز ازجمله دیگر دول عربی هستند که در بوسنی حضور قابل‌ ملاحظه دارند.

جمهوری اسلامی ایران نیز که در زمان جنگ به دلیل حمایت شجاعانه، سخاوتمندانه و فراگیر نقش بی‌نظیری در حمایت از مسلمانان مظلوم بوسنیایی و بقاء این کشور ایفا نمود در سالیان اخیر نیز در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی حضور فعال دارد و چندین مؤسسه آموزشی و پژوهشی وابسته به کشورمان به ارائه خدمات فرهنگی به مردم بوسنی و هرزگوین اشتغال دارند.

6-موانع موجود درراه پیوستن بوسنی به اتحادیه اروپا و ناتو

اگرچه در میان اقوام سه‌گانه بوسنیایی در خصوص پیوستن این کشور به اتحادیه اروپا اجماع ظاهری وجود دارد؛ لیکن اشکالات و موانع ساختاری، اقتصادی، قضائی، نظامی و ... موجب کندی حرکت در این مسیر شده است.

عضویت بوسنی در ناتو ازجمله موضوعات مناقشه‌انگیز در سالیان اخیر است به‌نحوی‌که صرب­ها مخالف عضویت بوده و درمجموع به نظر می­رسد مادامی‌که نوعی تقابل در مناسبات روسیه و ناتو حکم‌فرما بوده و صربستان به ناتو نپیوسته است، صرب ­های بوسنی نیز به مانع‌تراشی در مسیر الحاق بوسنی و هرزگوین به ناتو ادامه خواهند داد.

7-بحران‌های اقتصادی و اجتماعی

کشور بوسنی و هرزگوین بعد از گذشت 25 سال از قرارداد دیتون همچنان از بحران ­های متعدد اقتصادی و اجتماعی رنج می ­برد که فقدان سرمایه ­گذاری لازم در پروژه­ های زیرساختی، مهاجرت نیروهای جوان و متخصص و نرخ بالای بیکاری ازجمله علل آن است.

شایان‌ذکر است بر اساس سرشماری سال 2013، جمعیت بوسنی هرزگوین ۳٬۵۳۱٬۱۵۹ نفر بوده که در مقایسه با سرشماری سال 1991 بیش از ۸۰۰٬۰۰۰ نفر کاهش نشان می‌دهد و به نظر می‌رسد در ۷ سال اخیر نیز این روند کاهشی تشدید گردیده است.

نتیجه‌گیری:

چالش‌هایی که بعد از ربع قرن از اجرای قرارداد دیتون در بوسنی و هرزگوین آشکار است و مانع از ظهور یک دولت-ملّت با استانداردهای متعارف گردیده است، نشان می­ دهد اگر در جامعه‌ای شکاف ­های هویتی-قومیتی و گسل ­های سیاسی-فرهنگی مهار نشود و واگرائی و تقابل جانشین همگرایی و تعامل گردد نه‌تنها حوادث تلخ و خون‌بار می­تواند نتیجه آن باشد، بلکه حتی بعد از برقراری صلح و گذشت بیش از دو دهه آثار ویرانگری در پی خواهد داشت که تضییع بسیاری از فرصت­ های توسعه و پیشرفت و افزایش طمع و نفوذ قدرت­ های بیرونی ثمره آن خواهد بود.

 محمود حیدری، کارشناس ارشد مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی

   (مسئولیت محتوای مطالب  برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)