جایزه صلح نوبل در سال جاری به برنامه غذایی سازمان ملل متحد تعلق گرفت. این جایزه که از سال 1901 برقرار شده، همه ساله به افرادی که بیشترین خدمات را در حوزه های مختلف به بشریت و برای کمک به تحقق صلح انجام داده اند، تعلق می‌گیرد. هیئت داوران مرکب از کمیته‌های تخصصی است که براساس تشخیص آنان جوایز نوبل به شایسته‌ترین اشخاص، اعم از حقیقی یا حقوقی در عرصه های فیزیولوژی یا طب، فیزیک، شیمی، ادبیات، علوم اقتصاد و صلح اختصاص می یابد. در این گزارش علل تعلق جایزه نوبل به برنامه جهانی غذا و نیز موضوع حق بر غذا در اپیدمی کرونا و ارتباط آن با صلح و توسعه بررسی می شود.
پیشینه
از سال 1901 تاکنون جایزه صلح نوبل 100 بار به 131 برنامه اهدا شده است. برندگان شامل 90 مرد 17 زن و 24 سازمان یا نهاد بوده اند.
آلفرد نوبل سوئدی وصیت کرده بود 5/31 میلیون کرون دارایی او به تأسیس نهادی برای اهدای سالیانه جایزه برای افرادی که بیشترین خدمات را در راستای منافع بشریت انجام داده اند، تخصیص یابد. وی همچنین اعلام داشته بود که کمیته 5 نفره‌ای که توسط پارلمان نروژ تعیین می‌شود، در این زمینه تصمیم گیری کند. تا سال 1960 جایزه نوبل غالباً به مردان سفید‌پوستی از قاره های اروپا و آمریکا تعلق می گرفت. در سال 1960 با اعطای جایزه به فعال حقوق بشری از آفریقای جنوبی، جایزه نوبل ابعاد جهانی پیدا کرد. از سال 1980 مجموعاً 26 جایزه صلح نوبل به برندگانی از کشورهای غیراروپایی و آمریکای شمالی تعلق گرفت.
بنیان‌گذار جایزه صلح نوبل تصریح کرده است که «جایزه به کسی که بیشترین و بهترین تلاش را برای برقراری برادری و دوستی میان ملت ها، امحا یا کاهش نظامی گری و نیز استقرار و ارتقای صلح انجام دهد، تعلق گیرد.» در طول سالیان گذشته این جایزه با شناسایی موارد گوناگون تلاش ها برای صلح تعلق یافته است. در سال های نخستین تا قبل از جنگ جهانی اول، جایزه غالباً به پیشگامان و سازمان دهندگان جنبش های صلح تعلق می گرفت. در جریان جنگ سیاست مدارانی که برای صلح بین المللی، ثبات و عدالت با استفاده از ابزار دیپلماسی و توافقنامه های بین المللی تلاش می کردند، مورد توجه قرار گرفتند. همچنین نهادها و افرادی که درراستای خدمات بشردوستانه فعال بودند، نیز در ردیف نامزدهای جایزه نوبل قرار گرفتند. پس از جنگ جهانی دوم اهدای جایزه صلح نوبل، اساساً در قدردانی از تلاش‌ها در چهار حوزه اصلی شامل کنترل و خلع سلاح، مذاکرات صلح، دمکراسی و حقوق بشر و تلاش‌ها با هدف ساختن جهانی بهتر و صلح آمیزتر، در دستور کار قرار گرفت.
در قرن 21 کمیته نوبل تلاش هایی که به منظور کاهش آسیب‌ها و تهدیدات تغییرات آب وهوایی و محیط زیست با دخالت انسان، انجام می شود را نیز در ردیف فعالیت های مرتبط با صلح برای بشریت تلقی کرد و تلاش گران این حوزه نیز در ردیف فعالان مرتبط با صلح برای بشریت، ازجملۀ کاندیداهای صلح نوبل در نظر گرفت.
جایزه نوبل و سازمان ملل متحد
نهادهای مختلف سازمان ملل به جهت خدمات و تلاش‌های چشم گیرشان به جامعة بشری و کمک به گسترش صلح، تاکنون چندین بار موفق به دریافت جایزۀ صلح نوبل شده اند. علاوه بر آژانس‌ها و نهادهای وابسته به سازمان ملل، افرادی هم که عهده دار وظایف ملل متحد بوده اند، موفق به کسب جایزه نوبل شده اند. از میان نهادها علاوه بر برنامة جهانی غذا، کمیساریای عالی مهاجرین سازمان ملل تاکنون دو بار، سازمان بین المللی کار، یونیسف، نیروهای حافظ صلح ملل متحد، آژانس بین المللی انرژی اتمی و محمد البرادعی (به‌صورت مشترک)، پانل بین دولتی تغییرات آب وهوایی مشترکاً با الگور (معاون رئیس جمهور پیشین آمریکا) و سازمان منع سلاح های شیمیایی موفق به کسب جایزه نوبل شده اند.
کمیته نوبل همچنین به دلیل تلاش‌های کوفی عنان برای احیای سازمان ملل، برجسته سازی حقوق بشر در سطح جهان، مبارزه با گسترش ویروس HIV در آفریقا و مخالفت با تروریسم بین المللی این جایزه را برای او در نظر گرفت. در واقع کوفی عنان در صد سالگیِ جایزه نوبل در سال 2001 مشترکاً با سازمان ملل متحده برنده این جایزه شد. از دیدگاه کمیته نوبل وی در دوره مسئولیت خود نقش مهمی در هماهنگی و سامان دهی ارتباطات میان دولت ها داشته است و به دلیل تلاش چشمگیر برای ساختن جهانی بهتر و صلح آمیزتر شایستة دریافت جایزه صلح نوبل تشخیص داده شد. البته قبل از ایشان، دومین دبیر کل سازمان ملل Dag Hammarskjold در 1961 (پس از فوت) برنده جایزه صلح نوبل شده بود.
علاوه براین، کمیتة بین المللی صلیب سرخ جهانی نیز تا کنون سه بار در سال‌های 1917، 1944 و 1963 به جهت تلاش های چشمگیر بشردوستانه، برندۀ جایزه صلح نوبل شده است.
برنامه جهانی غذا برنده جایزه صلح نوبل
در نهم اکتبر سال جاری کمیته نوبل، تعلق جایزه صلح نوبل سالِ 2020 به برنامه جهانی غذا(WFP) ملل متحد را اعلام کرد. کمیته علل این تصمیم را ناشی از تلاش‌های آن نهاد در مبارزه با گرسنگی، مشارکت برای بهبود شرایط صلح در مناطق آسیب دیده از تخاصمات و همچنین برای تلاش هایش به عنوان نیروی پیشران برای جلوگیری از بهکارگیری قحطی و گرسنگی به عنوان ابزار جنگی بیان کرد.
کمیته نوبل در رابطه با دلایل اعطای جایزه اعلام کرد: برنامه جهانی غذای سازمان ملل متحد بزرگ ترین نهاد بشردوستانه است که در زمینۀ مبارزه با گرسنگی و ارتقای امنیت غذایی نقش دارد. در سال 2019 این نهاد به حدود 100 میلیون نفر در 88 کشور که قربانی قحطی و گرسنگی بودند کمک رسانی کرد. اقدام برنامۀ جهانی غذا در راستای منافع بشریت، تلاشی است که تمامی ملل جهان باید از آن حمایت کنند.
گرسنگی و توسعه پایدار
در اهداف توسعة هزاره(MDG) که در سپتامبر سال 2000 با 8 آرمان بزرگ برای جامعة بشری مطرح و مورد توافقِ جمعی اجلاس سران مجمع عمومی قرار گرفت، ریشه کنی فقر شدید و گرسنگی به عنوان آرمان نخستِ این رویکرد، مورد توافق 191 کشور و 22 سازمان شرکت کننده در اجلاس قرار گرفت و مقرر شد تا پایان برنامه (2015) تلاش های فراگیر جهانی برای امحای فقر و گرسنگی صورت پذیرد.
با خاتمه دوره اهداف توسعة هزاره، در اجلاس سران سال 2015 «اهداف توسعه پایدار» (SDG)، به تصویب اجلاس سران مجمع عمومی رسید. در این رویکرد، پایان دادن به گرسنگی، تحقق امنیت غذایی و تغذیة بهتر و توسعة کشاورزیِ پایدار، دومین هدف از آرمان های هفده گانه «اهداف توسعه پایدار» معرفی شد. اختصاص آرمانی مستقل به چالش فقر (آرمان اول) و آرمان مستقل دیگری به امحای گرسنگی (آرمان دوم)، در این سند، بیانگر رویکرد جدی جامعه بین المللی به این دو چالش مهم انسانی است.
علیرغم تلاش های یادشده، براساس گزارش‌های بین المللی، در سال های اخیر وضعیت غذایی مردم جهان دچار افت شده است، به طوری‌که در سال 2019، تعداد 135 میلیون نفر در جهان از فقر غذایی رنج می بردند، این رقم در مقایسه با سال‌های اخیر، بسیار ناامیدکننده است. بخش عمده فقر غذایی ناشی از مخاصمات مسلحانه بوده است.
کووید 19 و برنامه جهانی غذا
پاندمی‌کووید 19 نقش تشدیدکننده ای در میان قربانیان گرسنگی در جهان داشت. در کشورهایی مانند یمن، جمهوری دمکراتیک کنگو، نیجریه، سودان جنوبی و بورکینا‌فاسو مخاصمات در کنار گسترش کووید 19 موجب صعود فزاینده شمار قربانیان قحطی و گرسنگی شد. در این شرایط، انتظار می رود برنامه جهانی غذا نقش تأثیرگذاری در تأمین غذای اولیه موردنیاز قربانیان ایفا کند. در این رابطه کمیته نوبل اعلام کرد: «تا روزی که ما واکسن دارویی برای مقابله با کووید 19 به دست آوریم، غذا بهترین واکسن علیه این فاجعة انسانی است.»
لازم به یادآوری است که براساس آخرین گزارش آنکتاد (کنفرانس توسعه و تجارت ملل متحد)، به دنبال اپیدمی‌کووید 19 و ضرورت کاهش تماس افراد جامعه، دولت ها مجبور به تعطیلی بخش بزرگی از اقتصاد خود شدند، به‌گونه ای که بنابر تخمین سازمان بین المللی کار، بیش از 500 میلیون شغل در سراسر جهان و عمدتاً در کشورهای درحال توسعه به مخاطره افتاده و برخی از آن‌ها (حداقل 100 میلیون شغل) برای همیشه از بین رفتند. براساس این گزارش، تا پایان سال 2020 بین 90 تا 120 میلیون نفر از مردم کشورهای درحال توسعه دچار فقر شدید، گرسنگی و سوءتغذیه خواهند شد.
به طورکلی در پی پاندمی‌کرونا، اقتصاد جهانی با انقباض روبه رو شده و طبق پیش بینی ها در سال جاری 3/4 درصد از تولید ناخالص جهانی یعنی بیش از 6 تریلیون دلار کاسته می شود. مضافاً اینکه تجارت جهانی با 40 درصد سقوط و نیز انتقال پول توسط کارگران خارجی با بیش از 100 میلیارد دلار کاهش مواجه خواهد شد. بدیهی است این آمار چشم انداز روشنی از تحقق آرمان امحای گرسنگی تا پایان برنامه پانزده سالة «توسعة پایدار» (2030) به دست نمی دهد. ازاین رو، چنین به نظر می‌رسد که تلاش‌های برنامه جهانی غذای سازمان ملل متحد، در سال‌های پیشِ رو بیشتر از گذشته اهمیت پیدا خواهد کرد، چراکه به عنوان نهاد پیش گیری کننده از تخاصمات و ممانعت از تهدید صلح و نیز سازوکاری برای کمک به بشریت، نقش آن در عرصة بین الملل برجسته خواهد شد.
گرسنگی و تهدید صلح
ارتباط میان گرسنگی و مخاصمات مسلحانه چرخه معیوبی است؛ جنگ و مخاصمات موجب فقدان امنیت غذایی و ترویج گرسنگی می‌شود، همان‌گونه که گرسنگی و نداشتن امنیت غذایی منجربه جنگ و خشونت می‌شود. بدیهی است ما هرگز نمی توانیم در مبارزه با گرسنگی به نقطه صفر برسیم تا وقتی که پایانی برای جنگ و مخاصمات مسلحانه به وجود نیاید. در این رابطه کمیته نروژی نوبل تأکید می‌کند که کمک به افزایش امنیت غذایی نه تنها از گرسنگی پیشگیری می‌کند، بلکه می تواند چشم انداز ثبات و صلح را در جهان نیز بهبود ببخشد. برنامه جهانی غذا، تاکنون هدایت تجمیع اقدامات بشردوستانه با تلاش برای استقرار صلح ازطریق پیشگامی در فعالیت‌های مربوطه در آمریکای جنوبی، آفریقا و آسیا را برعهده داشته است.
برنامه جهانی غذا یک مشارکت کننده مهم در فرایند تصویب اجماعی قطعنامه 2417 در 2018 در شورای امنیت بوده است. اهمیت این قطعنامه عمدتاً بدین سبب است که برای نخستین بار ارتباط میان گرسنگی و مخاصمات را به صراحت اعلام کرد. شورای امنیت در این قطعنامه وظیفه اعضای سازمان ملل را برای کمک‌رسانی به مردم نیازمندِ غذا، برجسته و استفاده از گرسنگی و قحطی را به عنوان ابزار جنگی بهشدت محکوم کرد. قطعنامه ضمن ابراز نگرانی عمیق از رشد فزایندۀ مخاصمات مسلحانه در مناطق گوناگون جهان و تأکید بر ضرورت افزایش تلاش ها برای پیشگیری و حل مناقشات، تصریح می‌کند که تأثیر مناقشات بر امنیت غذایی، به جابه جایی افراد برای دستیابی به غذا و آب منجر می شود که این امر علاوه بر آثار اجتماعی و اقتصادی، می‌تواند به ناامنی و مناقشات دیگری منجر بشود. قطعنامه تأکید می‌کند که استفاده از گرسنگی شهروندان عادی (غیرنظامیان) به‌عنوان ابزار جنگی می تواند منجربه جنایت جنگی بشود؛ همچنین ممانعت از دسترسی بشردوستانه و محروم کردن شهروندان از اقلام ضروری برای ادامه حیات را نقض حقوق بشردوستانه تلقی و آن را بهشدت محکوم می‌کند و درمقابل از طرف های درگیر می‌خواهد که از ساختارهای تأمین کننده مایحتاج غیرنظامیان و کمک‌های بشردوستانه حمایت کنند. قطعنامه از دبیرکل می خواهد درخصوص وضعیت بشردوستانه، به ویژه در رابطه با خطر قحطی و نداشتنِ امنیت غذایی در کشورهای درگیر جنگ هر 12 ماه به شورای امنیت گزارش دهد.
جمع‌بندی
کمیته نروژی نوبل توجه جهانیان را به سوی میلیون‌ها مردمی‌که با گرسنگی مواجهاند یا در معرض تهدید گرسنگی قرار دارند جلب می‌کند. می توان گفت برنامه جهانی غذا، نقش مهمی در جلب همکاری های چندجانبه برای تأمین امنیت غذایی به‌عنوان ابزار صلح دارد و همچنین مشارکت عمده‌ای درراستای تحرک اعضای سازمان ملل در مبارزه با رویکرد استفاده از گرسنگی به عنوان سلاح در جنگ و مخاصمات ایفا نموده است. هرچند ناکافی بودن تلاش ها و به تعبیری همکاری کامل نداشتنِ دولت ها، اعم از دولت های درگیر در مخاصمات و سایر دولت‌ها، موجب شده اهداف و آرمان‌های پیش‌بینی شده در اهداف توسعة پایدار و اهداف قطعنامة 2417 در عرصة عمل محقق نشود. مضافاً اینکه خلأ بزرگِ پاسخگو نبودن به نقض‌های گستردۀ حقوق بشردوستانه و نقض قاعده آمره حق حیات ناشی از گرسنگی و قحطی های حاصل از اجرای تحریم های شورای امنیت (نمونة مورد عراق) و یک جانبة آمریکا کماکان بی پاسخ مانده است.
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)