صرف نظر از پیوندها و ارتباطات تاریخی و فرهنگی ایرانیان و اقوام ایرانی با شبه جزیره ایبری در دوران باستان و برهه تاریخی طولانی حضور مسلمانان در اندلس، اولین مواجهه و تماس های بین سرزمین پارس و پرتغال در دوران مدرن، در اوایل قرن 16 میلادی و با ورود و استقرار نیروهای پرتغالی در برخی از مناطق و جزایر خلیج فارس و دریای عمان آغاز گردید که با تشکیل دولت ملی صفویه در ایران همزمان بود. در این زمان دولت نوپای صفویه تحت رهبری شاه اسماعیل اول بیشتر سرگرم جنگ با عثمانی و ازبک ها در شمال شرق و غرب کشور بود و امکان رویارویی با یک قدرت مدعی و تازه نفس اروپایی در خلیج فارس را نداشت. او به همین دلیل از سر مصالحه و مدارا با مهاجمان جدید بر آمد و ضمن اعزام فرستادگانی به گوا، نمایندگان اعزامی نایب السلطنه هند پرتغال را نیز به حضور پذیرفت. در پرتو این تماس ها و تبادل هیاتهای دیپلماتیک، دولت ایران به دنبال تقویت بنیه دفاعی خود در برابر تهاجمات عثمانی و ایجاد اتحادی با اروپائیان علیه دشمن شمالی بر آمد و نایب السلطنه پرتغالی هندوستان نیز به دنبال تحکیم و گسترش پایگاه‌های نظامی و شبکه تجاری خود در منطقه به ویژه جزیره هرمز بود. این تماس ها در دوره پس از شاه اسماعیل و در طول قرن شانزدهم به صورت پراکنده ادامه یافت.

روابط دو کشور در دوره سلطنت شاه عباس اول با تبادل هیات های دیپلماتیک و تجاری متعددی بین اصفهان، گوا و لیسبون در دهه اول قرن هفدهم وارد مرحله جدیدی شد. پس از سرکوب ازبک ها و بیرون راندن نیروهای عثمانی از خاک ایران، بهره برداری از مسیر تجاری خلیج فارس در ذهن شاه عباس نقش بست. در این زمان، پرتغالی‌ها امور تجاری و سیاسی این منطقه را با کمک حاکم هرمز در دست داشتند و به دنبال آن بودند تا خرید کالاهای ایران و تجارت از راه خلیج فارس را در انحصار خود داشته باشند. قدرت گیری روزافزون شاه صفوی باعث شد تا  ممالک اروپائی هیات های زیادی را جهت عقد قرارداد های تجاری و پیشنهاد اتحاد سیاسی بر ضد عثمانی به دربار ایران اعزام کنند. شاه عباس نیز هیات های متعددی را روانه پایتخت های اروپائی از جمله لیسبون کرد. محور اصلی مذاکرات این هیات ها، همکاری‌های نظامی و اتحاد علیه عثمانی، روابط بازرگانی و حفظ استحکامات پرتغال در خلیج فارس بود. با تصرف بحرین و گمبرون توسط نیروهای شاه عباس به ترتیب در 1602م. و 1614م. و خروج پرتغالی‌ها از  جزیره هرمز در سال 1622 م.، دوره ای از ارتباطات گسترده دیپلماتیک بین دو سرزمین رو به افول گذاشت. با این حال، به موجب توافقات متعددی که بین دولت های ایران و پرتغال به امضاء رسیدند، از سال 1630م. تا 1722م. بندر کنگ به مدت حدود  یکصد سال به مرکز مبادلات تجاری پرتغال در خلیج فارس تبدیل شد. با قدرت گیری امامان مسقط و توسعه تجاری‌های تجاری آنها در خلیج فارس از یک سو و سقوط حکومت مرکزی صفویه در ایران از سوی دیگر، حیات اقتصادی پرتغالی‌ها در بندر کنگ و دیگر مناطق خلیج فارس به پایان رسید و آنها حضور خود را در سرزمین‌های ماوراء بحار، با تمرکز بر بندر گوا در هند، مستعمرات خود در شرق آفریقا، بخش هایی از اندونزی و ماکائو در چین ادامه دادند. با روی کار آمدن نادرشاه افشار در سال 1736م.، دفتر روابط سیاسی و تجاری 230 ساله ایران و پرتغال برای یک دوره نسبتا طولانی بسته شد و دو کشور تا اواسط دوره قاجار در قرن نوزدهم هیچ گونه ارتباط رسمی‌با یکدیگر نداشتند.  

    در قرن نوزدهم، به ویژه دوره حکومت ناصرالدین شده، روابط دیپلماتیک ایران با بسیاری از کشورهای اروپایی به واسطه حضور و رقابت قدرت های اروپائی در ایران و منطقه، سفرهای اروپائی شاه و گشایش اولین سفارتخانه‌های دائمی ایران در شهرهای مهم اروپا ، گسترش قابل توجهی یافت و ایران به بازیگری مهم در عرصه روابط بین الملل قرن نوزدهم تبدیل گردید. در این میان، بین تهران و لیسبون نیز تماس ها و ارتباطاتی برقرار گردید، اما این تماس ها به صورت نهادینه و در چارچوب مناسبات رسمی دیپلماتیک دنبال نشد. اسناد موجود در آرشیوهای دیپلماتیک دو کشور نشان می دهد که در سال های پایانی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ، پیام هایی به مناسبت های مختلف بین دربار قاجار و حکومت پادشاهی وقت و سپس نظام جمهوری در  پرتغال( از 1910م. به بعد) مبادله شده است. برخی از  اسناد موجود در آرشیو وزارت خارجه ایران از تلاش وزیرمختار ایران در وین در سال 1907م. برای سفر به اسپانیا و پرتغال جهت برقراری روابط سیاسی خبر می دهند. در آوریل 1908م. هیاتی از ایران به دعوت رسمی دولت پرتغال در کنگره بین المللی تلگراف در لیسبون شرکت کرد. دو کشور همچنین در باره انعقاد قرارداد بین المللی (تولید و توزیع) تریاک که اولین کنفرانس آن در سال 1912 در لاهه برگزار شد، با یکدیگر همکاری نمودند.

   اسناد دیپلماتیک ایران و  پرتغال نشان می دهند که از سال 1935م. روابط سیاسی دو کشور در سطح وزیر مختار برقرار گردیده است.  بر اساس سندی در آرشیو موسسه دیپلماتیک پرتغال، دولت ایران در سال 1945 م. از طریق سفارت خود در پاریس، تصمیم اش را برای ارتقاء سطح روابط به سفیر( غیرمقیم) به اطلاع دولت پرتغال رساند. از آن پس، سفرای ایران در پاریس و سفرای پرتغال در آنکارا در دو کشور اکردیته بوده اند. در سال1971م. پرتغال تصمیم به گشایش سفارت مقیم خود در تهران گرفت. در همین سال، روئی مانوئل پاتریشیو وزیر خارجه پرتغال در راس هیاتی به دعوت  همتای ایرانی در جشن‌های دو هزار و پانصد ساله در شیراز شرکت کرد. پس از وقوع انقلاب ضددیکتاتوری در پرتغال در 25 آوریل 1974، کارلوش هنریک فریرا سفیر این کشور در تهران با وزیر خارجه ایران ملاقات و گزارشی از تشکیل دولت اضطراری نجات ملی ارائه کرد. در پی این ملاقات، دولت ایران در دوم می 1974 نظام سیاسی جدید در پرتغال را به رسمیت شناخت. از تحولات مهم روابط ایران و پرتغال در دهه 1970م. سفر ارنستو ملو آنتونش وزیر امور خارجه پرتغال به ایران در اوائل ماه مارس 1976 و لغو متقابل روادید برای شهروندان عادی دو کشور در ژوئن 1977م. بود که با تبادل نامه‌هایی بین فرانسیسکو پائولو مندش دالوز سفیر پرتغال در تهران و وزیر امور خاجه وقت ایران انجام گرفت.

   با وقوع انقلاب اسلامی، دولت پرتغال نظام سیاسی جدید در ایران را به رسمیت شناخت و بین دو کشور روابط دوستانه ای برقرار گردید. در همین چارچوب، در مارس سال 1984 دولت جمهوری اسلامی ایران تصمیم به گشایش سفارت مقیم در لیسبون گرفت و جهانبخش مظفری به عنوان اولین سفیر مقیم کار خود را در لیسبون آغاز کرد. از زمان گشایش سفارت ایران در لیسبون، سفرای ایران در پرتغال مسئولیت سفارت را بر عهده داشته اند و این کشور نیز سفارت خود را در سطح سفیر در تهران حفظ کرده است. در طول  چهار دهه گذشته، ایران و پرتغال روابطی متعادل، دوستانه و بر اساس احترام متقابل را پشت سر گذاشته اند. این روابط در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و دانشگاهی همواره رو به جلو و مبتنی بر منافع مشترک بوده است. این موضوع بیانگر اراده بالای سیاسی دو کشور برای حفظ و گسترش روابط فی مابین است.

    با توجه به  سابقه بیش از 500 سال ارتباطات تاریخی و فرهنگی بین دو  ملت، 85 سال از تصمیم دو کشور به برقراری روابط دیپلماتیک و مبادله سفیر و مدت 50 سال از زمان گشایش سفارت مقیم پرتغال در تهران، سال 2020 مقطع مهمی در روابط بین ایران و پرتغال محسوب می‌شود. به همین دلیل، برگزاری برنامه‌های ویژه ای نظیر: نمایشگاه اسناد تاریخی مشترک، سمینار علمی روابط، هفته فرهنگی، جشنواره‌های فیلم و موسیقی در لیسبون و تهران در دستورکار قرار گرفته است. در این راستا، اولین سمینار علمی و نمایشگاه اسناد تاریخی روابط 500 ساله دو کشور از 8 الی 29 اکتبر 2020 با همکاری موسسات و نهادهای مختلف علمی و فرهنگی دو کشور  و مشارکت جمعی از استادان و پژوهشگران ایرانی و پرتغالی در آرشیو ملی تور دو تومبو برگزار می‌شود.

   با توجه به آنجه گفته شد، ایران و پرتغال اگرچه سرزمین‌هایی دور از یکدیگر هستند، اما یک تجربه گرانقدر تاریخی پانصد ساله از ارتباط و تعامل در زمینه‌های مختلف را پشت سر گذاشته اند که کمتر کشورهایی در عرصه روابط بین الملل امروز از آن بهره مند هستند. این تجربه می‌تواند برای پایه ریزی و تقویت روابطی دوستانه بر اساس منافع مشترک مورد استفاده قرار گیرد. همانگونه که رئیس جمهور روحانی نیز در دیدار با سفیر جدید پرتغال در تهران تاکید کرد، "در آستانه پانصدمین سال روابط تاریخی ایران و پرتغال، روابط دو کشور می‌تواند در همه زمینه‌ها بویژه اقتصادی توسعه یابد". پرتغال در کنار سایر کشورهایی اروپایی، پیوسته از مقررات بین المللی، توافقات چندجانبه و بویژه برجام حمایت و با یکجانبه گرایی مخالفت کرده است. این موضوع می‌تواند نقطه اشتراک مهم دو کشور برای همکاری در عرصه بین المللی باشد.      

(مسئولیت محتوای مطالب  برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)