در بیش از شش ماهی است که کنشگری، بسیار ریز و خرد به نام کووید 19، لرزش های بزرگ و همه جانبه ای بر ساختار زندگی فردی و اجتماعی در تمام سطوح تعاملات ملی، منطقه ای و بین المللی ایجاد کرده است، پرسش ها، مفاهیم، گزاره ها و ادعاهای گوناگونی دربارۀ تأثیر بیماری کرونا مطرح شده است. در کنار آنچه بر زندگی مردم عادی در سرتاسر جهان رفته و زندگی را از حالت عادی برای همگان خارج کرده است، کرونا در بین نظریه پردازان و دست اندرکاران سیاست خارجی و روابط بین المللی تبدیل به موضوعی هیجان انگیز و پرمنافشه شده و دهها دیدگاه درباره نسبت بین کرونا و مناسبات خارجی نیز مطرح شده است ولی هنوز این پرسش جدی، نیاز به تعمق بیشتری دارد که «نسبت کرونا و روابط بین المللی را چگونه می توان تجزیه و تحلیل کرد؟» در پاسخ به این پرسش، سه مفهوم «اغتشاش تحلیلی»، «جهانی شدن ماسک» و «ماسک زدایی از جهان سیاست» قابل طرح و تا حدی روشنگر است که ذیلاً به آنها پرداخته میشود.
الف. اغتشاش تحلیلی
در چند ماه گذشته، بحث های گوناگونی مطرح شد که بعضاً تناقض ها و تضادهای عمیق فکری در مورد چگونگی تحلیل روابط بین المللی را به نمایش می گذارند. حداقل سه دسته تحلیل در این مدت ارائه شده است. دسته اول، تأثیرات کرونا در روابط بین المللی را آن قدر زیاد می بینند که از «جهان پساکرونایی»، «نظم جدید جهان پس از کرونا» و «به هم خوردن نظم گذشته و زایش نظم نوین» سخن می‌گویند. دسته دوم کم اهمیت بودن کرونا بر ساختار قدرت در جهان را برجسته کردند و اثری جدی در کنشگری این ریزمیکروب که میلیونها نفر را در جهان زمین گیر کرده است، نمی بینند و دسته سوم، حالتی بینابینی بین این دو طیف را ترسیم کرده اند. بدون ورود به ماهیت هر کدام از گزاره های تحلیلی مزبور، باید گفت که کرونا باعث اغتشاشی تحلیلی در جهان از وضعیت روابط بین الملل گردیده است. ریشه این اغتشاش علاوه بر نبردهای هنجاری، ارزشی و ایدئولوژیک، در تجزیه و تحلیل های سیاسی، تمایل به «تحلیل های لحظه ای» و بی توجهی به «تصویرهای کلان و روندهای گسترده» در روابط بین الملل است. با این زاویه دید، کرونا پدیدهای بسیار مهم در زندگی اجتماعی بین المللی بوده و می توان عوارض آن را با نماد مقابله با آن یعنی «ماسک» موردسنجش قرار داد.
ب. جهانی شدن ماسک
برخلاف نظریاتی که کرونا را پایان جهانی شدن یا جهانی شدن زدایی ترسیم کرده اند، کرونا زندگی بشری را جهانی تر کرد. «جهانی شدن زندگی روزمره» بی تردید متأثر از کروناست و این به نوبه خود، توجه به چند واقعیت را می طلبد. واقعیت اول آن که درحال حاضر، مردمان در چهار گوشه گیتی، ماسک می زنند. اغراق نخواهد بود اگر گفته شود، ماسک، به جهانی ترین ابزار مقابله و پیشگیری از کرونا تبدیل شده است. جهانی شدن ماسک خود متأثر از جهانی شدن ترس از کرونا و جهانی شدن راه های مقابله با کروناست. واقعیت دوم، جهانی شدن احساسات همه نقاط زمین نسبت به سرنوشت فردی، خانوادگی و بشری درخصوص این بیماری است و واقعیت سوم که اثر عمیقی بر روابط بین المللی خواهد شد، دگرگونی در تعاملات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در «سطوح پایین همه جوامع» در اثر کروناست که به نوبه خود اقتصاد، اجتماع، فرهنگ و سیاست را از درون کشورها دگرگون ساخته و این بی‌شک به تغییر «تدریجی» و «کیفی» در روابط بین المللی از درون جوامع منجر خواهد شد. به عبارت دیگر تغییرات در روابط بین المللی ناشی از کرونا نه از رأس هرم های قدرت های جهانی، بلکه از قاعده هرم ها و جوامع بشری شکل گرفته و خواهد گرفت. تغییر از پایین و نه تغییر از بالا و اثر تغییر از پایین بر تغییرات در بالا در روابط بین المللی در پی فراگیری کرونا، موضوعی درخور تعمق است.
ج. ماسک زدایی از سیاست بین الملل
کرونا علاوه بر این تغییر کیفی، از سیاست بین الملل و «سیاست قدرت محور جهانی»، ماسک‌زدایی کرده است. بدین صورت که اولاً کرونا روشن ساخت آن گونه که قدرت های بزرگ دوست دارند خود را در کانون و مرکز همه مناسبات بین المللی و تعیین‌کننده سرنوشت جهان ببینند، با واقعیت تطبیق ندارد. کرونا از قدرت های بزرگ و در رأس آن ها، ایالات متحده، شکوه زدایی کرد. ثانیاً کرونا ثابت کرد که ابعاد غیرسخت فزاری قدرت و در رأس آن ها ظرفیت و توان بهداشتی و درمانی کشورها هم در تأمین امنیت بسیار مهم و در ردیف ابعاد سخت افزاری باید مدتوجه قرار گیرند و ثالثاً نشان داد که اِعمال قدرت از راه دور، امنیت زا نیست و کرونا همچنین روشن ساخت که هم جواری جغرافیایی و مرزهای بلافصل و نزدیک، بسیار مهم اند. در زمانی که امکان پروازهای تجاری به دلیل شیوع بیکاری کرونا به صفر رسید، تعاملات همسایگی مبتنی بر حمل ونقل جادهای، در تأمین نیازمندی های کشورها برجسته شد.
خلاصه کلام دربارۀ کرونا و روابط بین الملل آنچه در میان بحث های مختلف مربوط به اغتشاشات تحلیلی در بررسی اثرات کرونا بر روابط بین المللی باید گفت آن است که کرونا، ماهیت زندگی عادی را بین المللی تر و جهانی تر کرد، ماسک جهانی شد و از سیاست قدرت محور و قدرت های بزرگ ماسک زدایی شد. جهان در دوران کرونایی از درون جوامع و سطوح پایین، سیاست را دگرگون می‌کند. کرونا به عنوان کنشگری ریز و مؤثر در زندگی، سیاست بین المللی را در پهنه ای به گستردگی همه کشورها دگرگون کرده و می‌کند. با نگاهی افقی و نه عمودی می توان به تحلیل نسبت کرونا و روابط بین الملل پرداخت.
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)