در این نوشته کوتاه قصد دارم بین دو مفهوم «همسایه» و «همسایگی» تمایز قائل شوم. به دو تن یا دو خانواده که در کنار هم خانه دارند یا در دو قسمت یک خانه زندگی می‌کنند، همسایه گفته می‌شود. این مفهوم در روابط بین الملل نیز به کار می‌رود و به دو کشور که دارای مرز مشترک باشند، همسایه اطلاق می‌شود. سیاست خارجی از همسایه آغاز می‌شود و همسایه در واقعیت سیاست خارجی کشورها متغیر مهمی‌به شمار می‌آید. با این وجود، همسایه بودن به خودی خود امتیاز تلقی نمی‌شود؛ چرا که بین کشورهای همسایه مشکلات زیادی روی می‌دهد که ناشی از مرز مشترک است. در اینجا به برخی از اخبار مهم منطقه که حاکی از دردسر در مرزهای مشترک است اشاره می‌کنم:

درگیری‌های مرزی هند و چین در دره گالوان هیمالیا در تاریخ 15 ژوئن 2020 م. به اوج خود رسید و خونین‌ترین درگیری دو کشور بعد از جنگ 1962م. لقب گرفت. هند کشته شدن 20 سرباز خود را در این درگیری‌ها تأیید کرد. در حالی که چین، آماری از تلفات در این درگیری ارائه نداد. نیروهای دو طرف به مدت سه هفته در این منطقه در حالت آماده‌باش بودند تا سرانجام مقامات هند خبر دادند درباره فاصله نیروهای دو طرف در مناطق مرزی علامت‌گذاری نشده توافق کرده‌اند. سخنگوی وزارت امور خارجه چین در تاریخ 15 جولای تأیید کرد، مذاکرات مرزی که در پی درگیری‌های ماه گذشته بین مسئولین دو طرف برگزار شده پیشرفت داشته است.

از سوی دیگر در روز 22 تیرماه سال جاری ارمنستان و آذربایجان یکدیگر را به حمله توپخانه‌ای به روستاهای مناطق شمالی قراباغ در منطقه تووز متهم کردند. این درگیری‌ها تا پنجشنبه 26 تیر نیز ادامه داشت و در نتیجه آن 16 نظامی و یک غیر نظامی جان باختند. این درگیری‌ها بعد از درگیری‌های سال 2016م. خونین‌ترین درگیری‌های مرزی دو کشور اعلام شد. وزیر امور خارجه ایران در تماس تلفنی 24 تیرماه با وزرای خارجه دو کشور ضمن توصیه به خویشتن‌داری و آغاز گفتگو برای حل مسالمت‌آمیز اختلافات، آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای کمک به پایان‌دادن به تنش‌ها را اعلام کرد. وزیر خارجه آذربایجان از اقدام ارمنستان تحت عنوان «فتنه انگیزی» یاد کرد. وی «دلیل اصلی درگیریها را اشغال خاک آذربایجان» اعلام کرد. علیرغم محدودیت‌های تجمعات ناشی از بیماری کووید 19 تظاهرات مردمی‌گسترده در شهر باکو به طرفداری از ضرورت پاسخ نظامی‌به اقدامات ارمنستان رویداد مهمی‌بود که نباید به سادگی از کنار آن گذشت. در حاشیه این درگیری‌ها نقش عامل سوم اعم از داخلی و خارجی در بی‌ثبات‌سازی قفقاز، آشکار شد که بیانگر شرایط شکننده قفقاز و ضرورت توجه به آن است.

در ماه‌های اخیر همزمان با شیوع بیماری کووید19 درگیری‌های مرزی بین کشورهای تاجیکستان - قرقیزستان و ازبکستان - قرقیزستان در منطقه آسیای مرکزی گزارش شد. در نتیجه این درگیری‌ها شماری از مردم و نیروهای نظامی‌کشته و زخمی‌شدند. مهمترین دلیل این درگیری‌ها، عدم تثبیت مرزهای بین جمهوری‌های آسیای مرکزی و مناقشه ساکنان بومی در این مناطق است. دلیل دیگر به فعالیت دولت‌ها مانند احداث راه در مناطق مورد اختلاف مرزی مربوط می‌شود که در این قسمت معمولا نیروهای مرزی به زد و خورد می‌پردازند. به علاوه وجود برخی از مناطق برون‌سرزمینی و به‌طورکلی شکل مرزها و قلمرو در هم تنیده ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان به ویژه در جایی که به دره فرغانه معروف شده، موجب زد و خوردهای محلی و اختلاف در مرزها شده است.

اعتراضات مکرر دولت‌های عراق و سوریه به عملیات گسترده نیروهای نظامی ترکیه در مناطق شمالی این دو کشور در ماه‌های اخیر نیز ادامه داشت. همچنین اختلافات ترکیه و یونان درباره مرزها و سرزمین مجدداً اوج گرفت. هنگامی‌که در سال 1923م. همه مرزهای عثمانی بجز مرز با ایران دچار تغییر شد، زمینه اختلافات مرزی با یونان شکل گرفت. در پی امضای توافقنامه تحدید حریم دریایی ترکیه و لیبی در دریای مدیترانه در آذر 1398 و با اعلام برنامه فعالیت‌های اکتشافی ترکیه در دریای مدیترانه و همچنین با اوج گرفتن مسئله مهاجران در مرزهای ترکیه و یونان، تنش به حدی بالا گرفت که نخست‌وزیر یونان، آمادگی کشورش برای جنگ را اعلام و از اتحادیه اروپا و ناتو در خواست حمایت کرد! مقامات ترکیه تأکید کردند خواهان بازنگری قرارداد لوزان در رابطه با مرزهای خود با یونان هستند.

همانطور که مشاهده می‌شود مرزها به عنوان نماد حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها از اهمیت بسیاری برخوردارند. هنگامی‌که بین دو کشور همسایه درباره مرز، اختلاف باشد به ویژه چنانچه این اختلاف به مسائل اقتصادی، قومی و زیست‌محیطی گره بخورد، دشواری‌های همجواری آشکار می‌شوند. بی‌دلیل نیست که بیشتر جنگ‌ها بین همسایگان به وقوع می‌پیوندد. برای عبور از این وضعیت، ضرورت توجه به مفهوم «همسایگی» مطرح می‌شود. همسایگی فضیلتی است که امکان بهره‌برداری از فرصت‌های همسایه بودن را فراهم می‌کند. «همسایگی» پایان جغرافیا و آغاز فرهنگ و تعامل است. دو کشور مجاور با یکدیگر همسایه هستند، اما الزاماً با یکدیگر «همسایگی» ندارند. فقدان فضیلت «همسایگی» بین کشورهای همسایه دلیل شکل‌گیری مشکلات بین آنهاست. بود و نبود "همسایگی" مبیّن شکل‌گیری همسایه خوب و بد است. به عبارتی این "همسایگی" است که رابطه بین همسایگان را در مسیر بهبود، گسترش و منفعت متقابل قرار می‌دهد. تمام ارزش همسایه به فضیلت همسایگی آن است. به این ترتیب در سیاست خارجی باید اصل همسایگی در برابر واقعیت همسایه بودن متغیر مهمتری به حساب آید. به موضوع اختلافات مرزی برمی‌گردم. حل و فصل رژیم حقوقی دریای خزر و تلاش‌هایی که با محوریت ازبکستان در 3 سال گذشته برای کاهش اختلافات مرزی در آسیای مرکزی آغاز شده، نشانه‌های امید‌بخش از امکان تکیه بر فضیلت همسایگی است. تقویت پیوندهای کشورهای همسایه در عرصه انرژی، حمل و نقل، تجارت، علم، فن‌آوری، مناسبات مردمی و مناسبات سیاسی در کنار توجه به حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافات از نمادهای بارز سیاست همسایگی است. منطقه ما برای صلح و سعادت به گفتگو و شکل دادن به درک متقابل از مفهوم همسایگی نیازمند است.

(مسئولیت محتوای مطالب  برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)