بخش اول

با آغاز عصر نفت در سال 1854 میلادی و متعاقب آن کشف نفت در پنسیلوانیا در سال 1859 میلادی، نفت، به عنوان مهم‌ترین منبع تأمین انرژی جهان، به بزرگ‌ترین صنعت قرن نوزدهم تبدیل گردیده و در مدت زمان کمتراز 4 دهه با اعطای امتیاز نفت از سوی مظفرالدین شاه قاجار به ویلیام دارسی، اقتصاد ایران را به خود وابسته نمود.

از آن زمان تاکنون، همواره این سوال بین سیاست‌مداران و اقتصاد‌دانان کشور مطرح بوده است که آیا نفت به عنوان یک منبع حیاتی، سبب رشد اقتصادی کشور گردیده و یا عاملی برای وابستگی به این منبع خام و تامین درآمد دولت از آن و احساس بی‌نیازی به سایر مؤلفه‌های رشد اقتصادی به شمار می‌آید؟

امتیاز نفت دارسی به عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ روابط خارجی ایران در دوران قاجار، افزون بر تاثیر بر اقتصاد، نقش قابل توجهی در سیاست داخلی و روابط خارجی کشور ایفا نموده است. لغو امتیاز از سوی رضا شاه در سال 1932 میلادی، شکایت انگلستان به سازمان ملل، انعقاد قرارداد جدید در سال 1933 میلادی با اصلاحات و در نهایت نهضت ملی شدن نفت در 1950 میلادی از جمله رویدادهای مهم در این راستا محسوب می‌گردند.

شناخت بهتر و فهم عمیق‌تر از امتیاز دارسی، مستلزم تحقیق و واکاوی زمینه‌ها و بسترهایی است که منجر به اعطای این امتیاز از سوی مظفرالدین شاه به ویلیام دارسی انگلیسی گردید؛ شخصی که نه تنها برای امضای قرارداد در ایران حضور نیافت، بلکه هرگز به ایران سفر نکرد.  

1. موقعیت داخلی ایران

عواملی چون کسری بودجه دولت قاجار، تأمین منابع مالی از طریق اعطای امتیاز، فساد دربار، دیوان و تطمیع در ترغیب به امضای قرارداد، ناآگاهی، فقدان دانش و تخصص علمی و همچنین عدم برخورداری از تکنولوژی در زمینه نفت، نیاز به سرمایه‌گذاری هنگفت در حفاری و استخراج، عدم اطمینان از وجود ذخایر نفت در کشور، ایجاد اشتغال و توسعه شبکه جاده و راه‌سازی، امتزاج فرهنگی ناشی از ورود مهندسین و کارگران خارجی به ایران.

     2. وضعیت جهانی و روابط خارجی ایران

شکل‌گیری فرایند تغییر منابع سوخت از زغال سنگ به نفت، افزایش نیاز انگلستان به منابع نفتی از جمله تبدیل سوخت کشتی‌ها و ناوگان دریایی از زغال سنگ به نفت، اهمیت یافتن نفت در آمریکا و انگلستان، توجه کمپانی‌های نفتی به سرزمین‌های دور برای یافتن منابع جدید در مناطق مختلف جهان، تلاش دولت انگلستان در ترغیب ایران به اعطای امتیاز، رقابت دولت روس و واکنش این کشور در این رابطه، افزایش اهمیت ژئوپلتیک ایران با توجه به اکتشاف و استخراج نفت.

      3. نقش نهاد دیپلماسی در مذاکرات، چالش ها و پیامدهای آن

مشارکت وزارت امور خارجه در مذاکرات، مکاتبات و دیدارهای انجام شده از سوی سفارت ایران در لندن، یادداشت‌های سفارت انگلستان در تهران، اسناد مربوط به پیگیری عدم تأخیر در پرداخت مالیات معادن، نامه‌های مربوط به تداوم اقدامات برای اخذ حقوق دولت از کمپانی، اسناد مرتبط با اختلاف با اقوام بختیاری در واگذاری زمین جهت حفاری، اکتشاف و نحوه فائق آمدن بر آن.

امتیاز نفت دارسی تاکنون از زوایای مختلف مورد تحقیق و پژوهش واقع شده است. منظری که این نوشتار به امتیاز می‌پردازد، ارزیابی مبتنی بر اسناد موجود در مرکز اسناد وزارت متبوع است. مرکز اسناد وزارت امور خارجه با داشتن بالغ بر 50 میلیون سند، گنجینه‌ای گرانبها است که می‌تواند برای تحقیق و پژوهش مورد استفاده پژوهشگران و محققین واقع شود. جستجوی واژه " دارسی" بر وجود بالغ بر 119 فایل در مرکز اسناد حکایت دارد.

در این راستا، ابتدا سند موجود در مرکز اسناد معرفی شده؛ در بخش دوم بندهای مهم و تاثیرگذار آن مورد ارزیابی واقع گردیده و در بخش سوم پاره‌ای از اسناد مربوط به امتیاز دارسی موجود در مرکز اسناد ارائه خواهد شد.   

الف : معرفی سند امتیاز نفت دارسی

 این سند در دفتر بدون جلد، به قطع 5/32*20 سانتیمتر، دارای 7 برگ (1 برگ اول و دو برگ آخر سفید مانده است.) کاغذ نیم ورقی، خط‌دار، دستنویس، به دو زبان فارسی و فرانسه، مرکب سیاه، به وسیله ریسمانی به مهر لاکی وزارت امور خارجه ممهور گردیده، دارای یک مقدمه، 18 ماده و در تاریخ صفر 1219 هجری-قمری مطابق با 28 می 1901 میلادی در تهران به امضا رسیده است.

تصدیق و امضای افراد زیر در انتهای سند درج گردیده است.

• امضا وکیل ویلیام دارسی آلفرد مارپوتون.
• امضا و تصدیق ژرژ گراهام نایب کنسول انگلیس در تهران.
• تصدیق مظفرالدین شاه با این عبارت "ملاحظه شد. صحیح است فی شهر صفر 1219 در صاحب قرانیه اودئیل".
• تصدیق میرزا علی اصغر خان اتابک اعظم صدراعظم با عبارت "امتیازنامچه موم و نفت طبیعی معدنی است که به شرف امضای مقدس سرکار بندگان اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاهی رسیده است."
• تصدیق مشیرالدوله وزیر خارجه با عبارت "این امتیازنامه موم و نفت معدنی که به شرف امضای مبارک اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاهی روحنا فدا رسیده است در وزارت امور خارجه دولت علیه ایران ثبت شده در نمره 812 فی 1 شهر صفر المظفر 1219."
• تصدیق گواهی مشیرالدوله به مهرشخصی به نام نظام الدین با عبارت "مراتب مرقومه صحیح است."

ب : مهم‌ترین بندهای سند

بر اساس بند اول، تفحص و استخراج نفت در تمامی وسعت ایران به مدت 60 سال به دارسی واگذار می‌گردد و به منظور اجتناب به واکنش دولت روس، مناطق شمالی ایران از این امر مستثنی می‌گردد.

نکته قابل توجه در این رابطه، گزارش سفارت ایران در پطرزبورگ به نقل از روزنامه نوویه روسیا در 23 مارس 1902 و بعد از انتشار خبر مذاکرات بین دارسی با ایران به منظور عقد قرارداد، می‌باشد. این روزنامه با استناد به خبر فوق و با اشاره به خبر نامطبوعی برای منافع روس، این امتیاز را به عنوان اینکه سبب می‌شود نفوذ مدعی روسیه در این مناطق استحکام یابد، مورد انتقاد قرار می‌دهد:

«اعطای امتیاز تفتیش و تفحص و پیدا کردن و استخراج و بسط دادن و حاضر کردن برای تجارت و نقل و فروش محصولات ذیل که عبارت از گاز طبیعی و نفت و قیر و موم طبیعی باشد در تمام وسعت ممالک ایران در مدت شصت سال از تاریخ امروز ، این امتیاز شامل ولایات آذربایجان و گیلان و مازندران و خراسان و استرآباد نخواهد بود.»

محور مهم دیگر این سند، چگونگی واگذاری اراضی است. اراضی بایر مجاناً در اختیار مهندسین قرار گرفته و تاکید می‌گردد که سایر اراضی دایر می‌بایست از دولت و صاحبان ملک خریداری گردد. این بند، بعدها موجب اختلاف و درگیری بین ایل بختیاری گردیده و مذاکرات و مکاتبات متعددی در این راستا صورت می‌گیرد که اسناد آن نیز ارائه خواهد شد.

«دولت علیه ایران اراضی بایره خود را در جایی که مهندسین صاحب امتیاز به جهت بنا و تأسیس کارهایی که در فوق مذکور است لازم بدانند مجاناً به صاحب امتیاز واگذار خواهد کرد و اگر آن اراضی دایر باشند صاحب امتیاز باید آنها را از دولت به قیمتی عادله خریداری نماید و دولت علیه به صاحب امتیاز نیز حق می دهد که اراضی و املاک لازمه را به جهت اجرای این امتیاز از صاحبان ملک به رضایت آنها ابتیاع نماید و معلوم است که این ابتیاع موافق شرایطی خواهد بود که مابین صاحب امتیاز و مالکین ملک مقرر خواهد شد ولی صاحبان املاک مجاز نخواهند بود که از قیمت عادلانه اراضی واقعه در حول و حوش تجاوز نمایند. جاهای مقدسه و جمیع متعلقات آنها در دایره ای که دویست ذرع شعاع آن باشد مجزی و مستثنی هستند.»

بند دیگر سند که بعدها موجب اختلاف و نقش‌آفرینی دستگاه دیپلماسی کشور شد، بخش مربوط به ایجاد شرکت و در اختیار قرار دادن سود شانزده درصدی واصله از شرکت به دولت ایران است.

«بین صاحب امتیاز از یک طرف و شرکتی که تشکیل کند از طرف دیگر قرار داده خواهد شد که یک ماه بعد از تاریخ تأسیس رسمی‌شرکت اول صاحب امتیاز مکلف است مبلغ بیست هزار لیره انگلیسی نقداً و بیست هزار لیره دیگر سهام پرداخته شده به دولت علیه بدهد. علاوه بر آن، شرکت و تمام شرکتهایی که تأسیس خواهند شد مکلف خواهند بود که از منافع خالص سالیانه خود صدی شانزده به دولت علیه سال به سال کارسازی نمایند.»

ج: معرفی اسناد مربوط به دارسی موجود در مرکز اسناد وزارت خارجه

ضمن اشاره به پاره‌ای از عناوین اسناد، تلاش می‌گردد در بخش دوم، اسنادی که مؤید نقش تاثیرگذار دستگاه دیپلماسی در رابطه با امتیاز دارسی است، استنساخ گردیده و مورد واکاوی واقع شود.    

• اسناد اقدامات وزارت امور خارجه ایران
• نامه محمد علی علاءالسلطنه، وزیر خارجه به سفارت ایران در لندن در خصوص دستور مذاکره با دارسی برای اخذ حقوق معوق دولت، بابت مالیات نفت (سال 1329 قمری، پرونده 30، بخش 7)
• نامه نصرالله مشیرالدوله به سفارت ایران در لندن در خصوص مذاکره با دارسی و کمپانی نفت برای اخذ حقوق معوق دولت، بابت مالیات معادن نفت (سال 1329 قمری، پرونده 30، بخش 7)
• نامه محمد علی علاء السلطنه، وزیر امور خارجه به مجدالسلطنه در خصوص دستور احضار کتابچی و اخذ نظامنامه و اعلامیه شرکت نفت و ارسال آن به وزارت امور خارجه (سال 1329 قمری، پرونده 30 بخش 1)
• نامه به علاءالسلطنه و ارسال ترجمه تلگراف در مورد لزوم انجام استعلام از صدیق السلطنه در باب پرداخت مالیات استخراج نفت از سوی دارسی (سال 1329 قمری، پرونده 30 بخش 14)
• نامه وزارت فوائد عامه به وزارت امور خارجه در مورد عدم امکان مشارکت تجار آمریکایی در استخراج نفت به خاطر اعتبار امتیاز دارسی و موافقت با حضور تجار آمریکایی در بهره برداری از معادن و جنگل و امتداد خط راه آهن (سال 1329 قمری، پرونده 1 بخش 81)

تلگراف های سفارت ایران در لندن

• توضیح نحوه خرید و فروش سهام ایران از کمپانی نفت دارسی در بورس لندن و تشریح نحوه ترقی و معامله سهام مزبور (سال 1330 قمری، پرونده 49 بخش 7)
• تشریح تداوم اقدامات برای اخذ سالانه 2 هزار تومان حقوق دولت از کمپانی نفت دارسی (سال 1329 قمری، پرونده 30 بخش 9)
• انجام استعلام کمپانی نفت دارسی از مهندسین حاضر در ایران در باب سالانه دو هزار تومان حقوق دولت بابت استخراج نفت (1329 قمری، پرونده 30 بخش 10)
•  گزارش اشاره به حضور علیقلی خان بختیاری و دو نفر از همراهان در لندن و مذاکره آنها با مسیو پریس قنسول ژنرال سابق انگلستان در اصفهان و وکیل کنونی دارسی (سال 1326 قمری، پرونده 1 بخش 13)

نامه‌های سفارت انگلستان در تهران

• نامه در خصوص ارسال رونوشت قرارداد مابین دارسی با خوانین بختیاری جهت رد ادعای خوانین و رفع مناقشه آنها (سال 1323 قمری، پرونده 20 بخش 2)
• نامه در مورد اظهارات کمپانی نفت دارسی در مورد امکان عقد قرارداد توسط آنها با افراد جهت کشف نفت طبق فصل سوم امتیاز نامه (سال 1324 قمری، ‌پرونده 8 بخش 5)
• نامه در مورد نارضایتی دارسی از پرداخت وجه اجاره اراضی به عشایر بختیاری و تجاوز وجوه از 16 درصد سود اکتشاف نفت (سال 1324 قمری، پرونده 8 بخش 6)
• تقاضای سفارت انگلیس برای معرفی نامه مستر دی ناس به عنوان نماینده دارسی از سوی وزارت کشور ایران (سال 1321 قمری، پرونده 2 بخش 7)

اسناد سایر دوایر و وزارت‌خانه‌ها

• سواد نامه در خصوص وصول 20 هزار لیره وجه قرارداد دارسی صاحب امتیاز نفت توسط مسیو کتابچی‌خان و تحویل آن به خزانه (سال 1329 قمری، پرونده 30 بخش 5)
• قبض وصول بیست طغرا سهام کمپانی نفت جنوب به ارزش بیست هزار لیر (سال 1329 قمری، پرونده 30 بخش 2)
• نامه وزارت فواید عامه در مورد عدم قبول تأخیر در پرداخت مالیات معادن نفت شوشتر و قصر شیرین از سوی موسیو دارسی و لزوم پرداخت سریع آن به وزارت فوائد عامه (سال 1329 قمری، پرونده 30 بخش 4)
• نامه وزارت طرق و شوارع به صدیق السلطنه در خصوص لزوم اخذ سالانه دو هزار تومان حقوق دولت بابت معادن نفت از دارسی (سال 1329 قمری، پرونده 30 بخش 11)
• نامه دارسی صاحب امتیاز نفت به علاءالسطنه در خصوص صدور سفارش برای مستر رنالدرز جهت عبور از خاک شگوند به منظور رسیدن به دهلران (سال 1322 قمری، پرونده 17 بخش 10)
• نامه صدیق السلطنه به وزارت فوائد عامه در خصوص ممانعت انگلیس از فروش امتیاز نفت دارسی به کشورهای دیگر در حضور مشیرالملک وزیر مختار (سال 1329 قمری، پرونده 8 بخش 1)

(مسئولیت محتوای مطالب  برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)