درحالی‏که آسیای مرکزی به عنوان منطقۀ محصور در خشکی و همسایه با روسیه، چین، دریای خزر، افغانستان و ایران با مفاهیم «منطقه ‏گرایی جدید»، «خانه مشترک»، «گشایش»، «اصلاحات اقتصادی» و «رقابت» روبه‏ رو است، جمهوری اسلامی ایران تحت تأثیر تحریم ‏های ظالمانۀ غرب به بازنگری اقتصاد خود پرداخته و بیش‏ از هر زمان به اهمیت همسایگان در سیاست خارجی خود بها می‏ دهد. تلاش آمریکا برای منزوی کردن ایران، بخشی از فرصت‏ های اقتصادی کشورهای نوپای آسیای مرکزی را از روی میز برنامه‏ ریزی اقتصادی آن‏ها برداشته و بر روندهای توسعۀ آسیای مرکزی تأثیر منفی گذاشته است. رویکرد «همکاری متقابل در قالب سیاست همسایگی» که لازمۀ آن تقویت مناسبات همه‏ جانبه مقامات و مردم کشورهای همسایه و پیرامونی است، در اولویت جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته و رهبر، رئیس ‏جمهور و وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در مناسبت ‏های مختلف بر این اولویت تأکید کرده ‏اند. با وجود این، حجم سفرهای مقامات کشورمان و مسئولان آسیای مرکزی هنوز پاسخ‏گوی نیاز هدف‏گذاری دو طرف نیست و بعضاً مداخله عامل ثالث برنامه ‏ریزی ‏های مبتنی ‏بر منافع متقابل را دستخوش تغییر کرده است.

     در شرایط کنونی مهم‏ترین نگرانی موجود کشورهای آسیای مرکزی احتمالاً به رقابت و حتی تقابل قدرت‏ های فرامنطقه ‏ای در این منطقه مربوط می‏ شود. روسیه در آسیای مرکزی در شرایط چالش سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به سر می‏ برد. تهدید افراط‏‏‏‎‏‏‏ گرایی، تروریسم و نفوذ خزنده اقتصادی چین در این منطقه، روسیه را نگران می‏کند. جاذبۀ سرمایه ‏گذاری و فناوری غرب و در رأس آن‏ها آمریکا، همچون دامی‌برای شکار امنیت و ثبات آسیای مرکزی عمل می‏کند. به نظر می ‏رسد زیاده ‏روی سلطه‏ جویانه آن‏ها در برخی از کشورهای آسیای مرکزی مهم‏ترین معضل سیاست خارجی کشورهای جوان منطقه است. تحولات افغانستان مسئله حیاتی دیگر برای آینده این منطقه و ابزاری برای دست‏کاری تحولات این منطقه است.

     درحال ‏حاضر چسبندگی ایران به آسیای مرکزی عمدتاً بر پایۀ ظرفیت جغرافیایی ایران حفظ شده است. ایران در آسیای مرکزی هم از منظر یک منطقۀ راهبردی و هم از منظر رابطه با کشورهای آن ظرفیت استفاده نشده بسیاری دارد. درحالی‏که آمریکا تلاش می‏کند، ایران را در مرز با همسایگانش محدود کند، ایران با تکیه بر اولویت سیاست همسایگی با استفاده از ظرفیت‏ های جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی خود تلاش می‏ کند کارآمدی همکاری با این منطقه مهم و کشورهای آن را ارتقا دهد. برنامۀ ایران برای افزایش مزیت طرح‏های حمل‏ ونقلی کماکان مهم‏ترین مزیت ایران برای همکاری با این منطقه است و موجب شده است ایران سهم خود را از به عنوان مناسب‏ترین و امن ‏ترین مسیر ارتباطی آسیای مرکزی با جنوب و غرب حفظ کند.

     خبر خوب در این شرایط از ازبکستان می‏ رسد. تحولات ازبکستان بعد از سال 2016 و در دورۀ ریاست‏ جمهوری آقای میرضیایف روندهای امنیتی‏ شدن آسیای مرکزی را تحت تأثیر خود قرار داده و فرصت مناسبی برای هم‏گرایی ایجاد کرده است. این روند می‏ تواند نویدبخش کاهش چالش‏های گوناگون و زمینه‏ ساز تمرکز دولت‏های آن بر موضوع رشد و توسعه اقتصادی در آسیای مرکزی باشد. به گفتۀ بهمن آقارضی سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در ازبکستان این کشور در 3 الی 5 سال آینده با جهش اقتصادی چشمگیر روبه‏ رو خواهد شد. «سیاست‏های اقتصادی جدید این کشور و حمایت‏های خارجی، سرمایه ‏گذاری و تجارت ازبکستان را تحت تأثیر قرار خواهد داد. بنابراین ایران هم از منظر ترانزیت و هم به عنوان کشوری نزدیک به این اقتصاد و بازار، باید از هم ‏اکنون نسبت‏ به کسب جایگاه خود برنامه ‏ریزی و اهتمام داشته باشد. نخستین گام در این مسیر تقویت کریدورهای حمل‏ ونقل ریلی، جاده‏ای، هوایی و ترکیبی است. درحالی‏که روسیه هر هفته 42 پرواز، ترکیه 16 پرواز و کره جنوبی 13 پرواز به تاشکند دارند، ایران نخستین پرواز خود به تاشکند را از سر گرفته و سفر بازرگانان ایرانی به ازبکستان تسهیل شده است. ظرفیت‏ های بندری ایران در خلیج‏ فارس، دریای عمان و دریای خزر و توان ریلی و جاده‏ای کشور مزیت خوبی برای بازرگانی بین دو کشور است.  تقویت مناسبات سران و مقامات عالی‏ رتبه ایران و کشورهای آسیای مرکزی، توجه به ساختار منطقه ‏ای آسیای مرکزی، تنظیم رابطه با همۀ کشورهای این منطقه، مشارکت فعال در روندهای منطقه گرایی آسیای مرکزی و لحاظ کردن ایران به عنوان بخشی از آسیای مرکزی، ضرورت تلاش بیشتر با توجه به کارشکنی‏ های کشورهای ثالث در روابط ایران و آسیای مرکزی، برنامه ‏ریزی برای حفظ هدفمند موقعیت‏ محوری ایران در حمل‏ ونقل و ترانزیت آسیای مرکزی و افغانستان، توجه و بهره ‏گیری از مناسبات پاکستان، هند، روسیه و چین و سایر کشورها با آسیای مرکزی، تشویق کشورهای فعال در آسیای مرکزی به استفاده ازمسیر ایران، پشتیبانی از بهره‏ برداری کشورهای آسیای مرکزی از بندر چابهار، همکاری سه‏ جانبه برای تقویت کریدور ازبکستان، افغانستان و ایران، تقویت همکاری حمل ‏ونقل ایران، ترکمستان و ازبکستان، مساعدت به انتقال گاز ترکمنستان ازطریق ایران، توجه به اهمیت افغانستان برای آسیای مرکزی و همکاری سه‏ جانبه ایران – ازبکستان، افغانستان، تقویت مناسبات علمی، فرهنگی، ورزشی و گردشگری متقابل بین ایران و ازبکستان، فعال کردن سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، عضویت در شانگهای، عضویت در نهادهای اقتصادی منطقه آسیای مرکزی، بهره ‏برداری بیشتر از ظرفیت‏ های تمدنی مشترک، مانند بوعلی سینا و نوائی و نوروز، همکاری ‏ها استانی و تقسیم کار بین استان‏های خراسان، گلستان، مازندران و . . .  برای توجه بیشتر به أسیای مرکزی، تقویت ارتباط بین محافل فکر و دانشگاه‏های ایران و کشورهای آسیای مرکزی و ارتباط با مؤسسات پژوهشی فعال در حوزۀ آسیای مرکزی در کشورهای مختلف، ازجمله روسیه، چین، هند، پاکستان و غرب می‏ تواند به تقویت پیوندهای دو کشور و دو ملت و توسعه همکاری‏های منطقه ‏ای در آسیای مرکزی منجر شود.  

(مسئولیت محتوای مطالب  برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)