در ماه‌های اخیر منطقه قفقاز جنوبی مورد توجه بیشتر کشورهای منطقه و قدرت های پیرامونی قرار گرفته است که دیدار رهبران باکو و ایروان در امارات متحده عربی ، رایزنی رئیس جمهور ترکیه با رهبران این کشورها و حتی رایزنی‌ها با جولانی در باکو و غیره در کنار بروز تنش هایی در روابط باکو و مسکو قابل توجه می‌باشد. همچنین اظهار نظرهای جدید در مورد کریدور جعلی زنگه زور و نحوه مدیریت آن حتی توسط شرکت های غربی و خارجی و بویژه برخی صحبت ها در مورد برقراری کریدور در بهار آینده از اهمیت مضاعف ببرخوردار است.

تعاملات منطقه ای و بین المللی در حالی  وارد دوران جدید از رقابت ها شده که همانند رشد تکنولوژی بر سرعت تحولات سیاسی و امنیتی افزوده شده و عرصه بین الملل درگیر بحران‌های متکثر و متنوع از جمله جنگ تحمیلی 11 روزه به جمهور اسلامی ایران، نسل کشی در غزه، جنگ اوکراین؛ جنگ تعرفه‌های آمریکا با جهان بویژه با چین و اروپا و تحولات فوق العاده در محوریت اورآسیا از جمله قفقاز جنویی و غرب آسیا می‌باشد. امر مسلم این که این منطقه نقش برجسته ای در ژئواستراتژی محور اوراسیا دارد‌ و به تعبیر کاپلان نقطه کانونی تسلط بر تعاملات بین المللی از منطقه بالکان به منطقه قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی تغییر یافته است. البته این منطقه از دیرباز حوزه تمدنی ایران بوده و توامان با چهارراه اشتراکات فرهنگی، دینی و قومی‌بوده که تحولات متنوعی را در مقاطع مختلف تاریخی تجربه کرده و اکنون هم به عنوان یک منطقه مهم حائل بین دو دریای ارزشمند دریای سیاه و خزر قرار دارد و درواقع، می‌توان گفت نقش بسیار مهمی در مباحث کریدورها، انتقال انرژی و اساساً صلح و ثبات و توازن منطقه ای داشته و دارد. پس از شروع بحران اوکراین و اعمال تحریم های تمام عیار غرب بر علیه روسیه، روابط باکو و مسکو، منسجم و قوی تر شده است.

این منطقه غنی از نظر منابع طبیعی و ظرفیت های توسعه ای به عنوان حوزه تمدنی و تاریخی ایران، شاهد تحولات جدید در سال ۱۴۰۰ با عملیات نظامی آذربایجان بر علیه  ارمنستان شروع بود و هدف غایی در این رقابت بین محور ترکی – آذری -  ارمنستان و روسی داشتن سهم بیشتر در تسلط بر منطقه اورآسیاست که دارای اهمیت ژئوپلتیک و ژئواکونومیک است. در شرایط جدید که بروز نشانه‌های جنگ گرم و سرد جدید بین روسیه و غرب را شاهد هستیم، سه کشور قفقاز جنوبی بویژه روسیه نگاه ویژه ای به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان کانون مهم و تاثیرگذار تحولات منطقه ای و بین المللی توامان با روابط دوجانبه  توجه ویژه ای دارند. در عین حال روس‌ها تلاش می‌کنند که نقش و توانمندی خود را در منطقه در رقابت با آمریکا، ترکیه و حتی چین افزایش دهند و به‌گونه‌ای تمام‌عیار تحرکات کشورهای همسایه که گرایشی به ناتو داشته را کاملاً تحت نظر بگیرند.

در شرایط جاری اخبار و تحولات مربوط به کریدور موهوم زنگه زور، برخی از کشورهای منطقه اهداف و منافع خاصی را دنبال می‌کنند که به طور طبیعی به نفع امنیت دراز مدت منطقه نبوده و نخواهد بود؛ لذا دولت ارمنستان هم، به آثار سوء این موضوع پی برده و مخالفت خود را اعلام کرده است و با توجه به تحولات میدانی و مواضع رسمی سران جمهوری اسلامی ایران که در سطوح مختلف و حتی در سطح مقام معظم رهبری در چند مرحله به مقامات طراز اول این کشورها از جمله روسیه، ارمنستان،آذربایجان و ترکیه اعلام شده و به نظر می رسد، چندان جایی برای عملیاتی شدن این کریدور موهوم با شرایطی که مورد نظر باکو می‌باشد، وجود ندارد. طبیعتاً هر گونه تغییر در جغرافیای منطقه، مرزها و اساسا ژئواستراتژی منطقه، به هیچ عنوان برای جمهوری اسلامی ایران پذیرفته شده نیست؛ چرا که همواره یکی از اصول مهم سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، حفظ تمامیت ارضی کشورها و عدم تغییر مرزها و ژئواستراتژی مناطق مختلف از جمله این منطقه بوده، که نقش مهمی در صلح و ثبات منطقه ایفا می‌کند‌.

در عین حال از سویی کشورهای منطقه قفقاز و آسیای مرکزی خواسته یا ناخواسته دوران حساسی را تجربه می نمایند که به نوعی منافع این کشورها را وجه المصالحه قدرت های خارجی به ویژه انگلیس فرانسه، آمریکا، روسیه و غرب قرار داده و حتماً تحولات اخیر دستاورد قابل ملاحظه‌ای برای مردم منطقه نخواهد داشت یا حداقل هیچ کشوری برنده حوادث اخیر نخواهد بود و از سوی دیگر این تحولات به روند فعالیتی اقتصاد کشورها لطمه جدی زده و در درازمدت بر میزان رشد اقتصادی و تأمین نیازهای انرژی اروپا و کالاهای اساسی تأثیرگذار می‌باشد؛ مضافاً که دیگر فعالیت ها از جمله صنعت توریسم را نیز با رکود جدی مواجه می نماید. در عین حال باید اذعان نمود که مرحله جدیدی از جنگ سرد شروع شده که با تغییر نقشه ژئواستراتژی جهانی می‌تواند ضمن جابجایی نقش اجزای پازل قدرت در شرق اروپا، قفقاز و آسیای مرکزی، عواقب خطرناکی از جمله تغییر مرزها و حتی آغاز اولین جنگ فرامنطقه ای در هزاره سوم میلادی برای بشریت داشته باشد. 

جمهوری اسلامی ایران در سال های اخیر تحرکات سیاسی و اقتصادی قابل توجهی در منطقه داشته که تایید کننده تداوم مواضع متوازن بیطرفی فعالانه با هدف رایزنی با رهبران کشورهای منطقه و تقویت همکاری‌های همه جانبه می‌باشد که در اظهار نظر مقامات کشورمان به باکو و ایروان بر آن تاکید شده است؛ در عین حال که در سال های اخیر ابعاد مختلف سیاسی؛ فرهنگی بویژه مبادلات اقتصادی و بازرگانی با سه کشور منطقه قفقاز جنوبی از جمله ارمنستان، رشد قابل توجه تا دو برابری داشته است و همچنان ظرفیت های بیشتری برای سرمایه گذاری مشترک و اقدامات مشترک اقتصادی و تکنولوژیک وجود دارد. همچنین در نشست سران بریکس در مسکو در اکتبر 2024 رئیس محترم جمهوری اسلامی در دیدار با رهبران کشورهای مهم منطقه از جمله نخست وزیر ارمنستان بر اهتمام کشورمان در گسترش تمام عیار روابط با همسایگان از جمله سه کشور قفقاز جنوبی تاکید شده است.

به هر حال کشورمان ضمن رصد دقیق تحولات، اتخاذ مواضع شایسته و به موقع؛ رویکرد مهم تشویق طرفین به حل و فصل اختلافات مرزی و ارضی طرفین با محوریت گفتگو و مبنا قرار دادن کنوانسیون‌ها و مقررات بین المللی سرلوحه امور قرار داده چرا که ترقی و تعالی تمام عیار منطقه در گرو برقراری صلح پایدار و اعتماد توامان با مشارکت جمعی می‌باشد. ختم کلام این که از طرفی اگر چه در حال حاضر شرایط منطقه به سوی پیچیدگی خاصی جلو می رود؛ ولی تجربه تاریخی می‌گوید که رهبران هوشمند کشورهای پیرامونی باید به گونه ای عمل نمایند که وجه المصالحه قدرت های بزرگ قرار نگیرند و از طرف دیگر ضرورت دارد جمهوری اسلامی ایران ضمن تقویت ابعاد همه جانبه روابط، تمرکز بیشتری بر بنیان‌های تمدنی و فرهنگی و رویکرد توسعه ای و اقتصادی با کشورهای قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی اقدام داشته باشد.

 علی بمان اقبالی زارچ، رئیس گروه مطالعات اورآسیا

    (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)