در حال حاضر که صحنه روابط بین الملل متأثر از مسائلی چون جنگ و نزاع در منطقه پیرامونی دریای سیاه با تمرکز بر اوکراین، تغییرات بنیادین در خاورمیانه و خلیج فارس، تداوم بی ثباتی در افغانستان، بحران جهانی اقتصاد حاصل از کوید 19و نفوذ قدرت های بزرگ در سازمان های مهم بین المللی و گام پایانی مذاکرات حساس هسته ای برای بازگشت آمریکا به برجام و اراده جدی غرب و آمریکا در تحریم و انزوای روسیه است، اهمیت توجه به ابعاد سیاست خارجی در حفظ مصالح و منافع ملی و همچنین ثبات و امنیت کشور با گذشت بیش از 6 ماه از روی کار آمدن دولت سیزدهم نقشی مضاعف می یابد. وقوع منازعات سیاسی و اقتصادی و جنگ ها در دهه های اخیر در مناطق پیرامونی ایران، ضرورت ارتقای ظرفیت های دیپلماسی در تمامی ابعاد آن بویژه دیپلماسی اقتصادی، مقابله با تحریم های ظالمانه آمریکا و تعالی سیاست خارجی را اثبات می کند. اتخاذ راهبردی که از یک سو به جمهوری اسلامی ایران امکان بهره گیری از شرایط و فرصت ها را بر اساس منافع و اهداف ملی بدهد و از سوی دیگر، کشور را از آسیب ها و تهدیدات احتمالی مصون دارد، می تواند از جمله راهبردهای اصلی و اساسی در سیاست  خارجی ایران به شمار رود.

ایران و اروپا زمینه‌ها و اشتراکات زیادی برای همکاری دارند که در بخش اقتصادی یکی از مهمترین آنها حوزه انرژی و مواد اولیه است. اگر چه در تئوری‌های نظامی تغییرات اساسی و مهمی ایجاد شده و شناخت و اطلاعات بیشترین اهمیت را بخود گرفته است، ولی در عرصه اقتصاد بویژه اقتصاد اروپا منابع زیر زمینی همچنان حرف اساسی را می زند و اگر اروپا امروزه 50% مواد اولیه و انرژی مورد نیاز را وارد می نماید این رقم در دهه‌های آینده  به حدود 70% می رسد. لذا اتحادیه اروپایی از طرفی در کنار امور روزمره و جاری، چند دستور کار اساسی دراز مدت با رویکرد اقتصادی دارد که مهمترین آن استراتژی جامع انرژی با هدف کاهش وابستگی به خارج و افزایش سهم انرژی پاک و تنوع بخشیدن به منابع و کشورهای تامین کننده انرژی می‌باشد؛ امری که با وقوع بحران اکراین و جدی شدن موضوع تحریم روسیه اهمیت مضاعف بخود گرفته است. همچنین، بازار اروپا از نظر سنتی و تاریخی برای محصولات انحصاری و ناب ایرانی چون فرش، پسته، زعفران و در سال های اخیر محصولات پتروشیمی‌بستر صادراتی مهمی‌بوده است. از سوی دیگر این اتحادیه همواره به بازار مصرف ایران توجه خاصی داشته است. 28 کشور اتحادیه با داشتن 7% جمعیت جهانی با بیش از 4000 میلیارد یورو مبادلات 20% تجارت جهانی را بعنوان بزرگترین صادر کننده و دومین وارد کننده جهان مطرح می‌باشند . تجارت ایران و اتحادیه اروپا تا پایان دهه اول هزاره سوم روندی صعودی داشته و حجم مبادلات از 2012 بدلیل اعمال شدید تحریم های ناعادلانه شیب نزولی تندی را تجربه نمود بطوری که رقم 9/26 میلیارد یورو سال 2011 به رقم 2/12 میلیارد در 2012 و در سال گذشته میلادی به کمترین رقم یعنی5/3  میلیارد یورو کاهش یافت که از این رقم هم 80% سهم صادرات اتحادیه اروپا به جمهوری اسلامی ایران بوده است . بطور کلی عمده مبادلات ایران با قاره سبز بر حوزه اتحادیه اروپا تمرکز بوده بطوری که بیش از 75 درصد صادرات ایران به قاره اروپا در سال 1393 به کشورهای عضو اتحادیه بود؛ به عبارت دیگر، از مجموع 2 میلیارد دلار صادرات ایران به قاره سبز،  بیش از یک و نیم  میلیارد دلار به منطقه اتحادیه اروپا صادر شده است.

نگاهی به تاریخچه مبادلات گواه آن است که در دهه اول انقلاب اسلامی، صادرات جامعه اروپا که ده کشور شامل می‌گردید، سالانه حدود یک میلیارد دلار و واردات از ایران عمدتا" نفت تا 6 میلیارد دلار بود، البته در این دوره تعدادی از کشورهای اردوگاه کمونیسم سابق نظیر رومانی و یوگسلاوی سابق حسب داشتن روابط ویژه با ایران، حجم مبادلات قابل توجهی نیز داشتند. به عنوان مثال در سال 1988 میلادی حجم مبادلات ایران و رومانی از یک میلیارد دلار نیز فراتر رفت. در بخشی از دوره سازندگی و اصلاحات حجم مبادلات تا 20 میلیارد دلار در سال بالغ می‌گردید ولی در اواخر دولت احمدی نژاد حجم مبادلات ایران و اروپا بشدت کاهش یافت. بر اساس  گزارش یورواستات، ایران در سال 1391 حدود یک میلیارد یورو به اتحادیه اروپا صادرات داشته، در حالی که این رقم در دور مشابه سال قبلش  سه میلیارد و هشتصد میلیون یورو بوده است. در این دوره بخش عمده‌ای از صادرات ایران به اروپا نفت خام بود؛ از نیمه‌دوم 1390 شمسی، شرکت‌های اروپایی کلاً خرید نفت ایران را به ‌خاطر تحریم‌های آمریکا متوقف کردند. البته در مورد دیگر شرکای تجاری ایران نیز وضعیت عمدتاً مشابه اروپاست.

برخی از محصولات و تولیدات ایران بویژه فرش دستباف، پسته ، خاویار و زعفران ایرانی در بین اروپائیان شهره عام و خاص می‌باشد و تا یک دهه قبل بیشترین صادرات غیر نفتی ایران به اروپا شامل فرش و پسته بود. اما موفقیت های روزافزون تولیدی و دستاوردهای علمی ایران می‌تواند زمینه مناسب و قابل توجهی برای صادرات محصولات دانش بنیان به اروپا باشد. برای اروپا دسترسی به بازارهای ثالث اهمیت فوق العاده ای دارد و  واقعیت این است که جمهوری اسلامی ایران با موقعیت ژئو استراتژیک خود بهترین سکوی دسترسی به بازار بیش از 500 میلیونی 15 کشور همسایه در حاشیه خلیج فارس و آسیا مرکزی و قفقاز است.

در موضوع همکاری‌های اقتصادی و تجاری با قاره سبز ضرورت توجه بیشتر به حوزه مرکز و شرق اروپا که  14 کشور را در بر می‌گیرد، جدی می‌باشد. این منطقه  حدود 120 میلیون جمعیت و تولید ناخالص داخلی 1200 میلیارد دلاری با رشد متوسط 4 درصد را دارا می‌باشد و حجم تجارت خارجی اش حدود 1530 میلیارد دلار بوده و با کشورمان نیز حدود 770 میلیون دلار در شرایط خروج ترامپ از برجام صادرات و واردات دارد. بیشترین ظرفیت اقتصادی در کشورهای لهستان ، چک ، مجارستان و رومانی بوده و در بین این کشهورها ، لهستان ، رومانی و بلغارستان بیشترین مبادلات تجاری با جمهوری اسلامی ایران دارند.  ایران در نیم قرن اخیر، بر اساس برنامه ریزی حساب شده، با رومانی در صنایع برق و ماشین آلات کشاورزی، با چکسلواکی سابق در نیروگاه سازی، الومنینوم سازی و ماشین سازی تبریز، با لهستان در کشتی سازی و مس، با مجارستان در کشاورزی و محیط زیست و با یوگسلاوی سابق در صنایع سنگین همکاری قابل توجه داشته و در دوره بعد از انقلاب اسلامی نیز حجم مبادلات با این کشورها به طور چشم گیری افزایش یافته است.

واقعیت این است فائق آمدن بر مشکلات اقتصادی و اشتغال کشور بدون حضور فعال در بازارهای مهم دنیا سخت و دشوار می‌باشد. علیرغم ظرفیت های بی نظیر اقتصادی و منابع زیر زمینی،  حضور ایران در بازارهای اروپا بسیار ناچیز است چرا  که سرانه تجارت خارجی ایران 1000 یورو می‌باشد ولی این رقم حتی در ضعیف ترین کشورهای اتحادیه 4000 یورو و برای کشورهای پیشتاز این نهاد تا 40000 یورو می‌باشد. لذا توسعه همکاری با کشورهای قاره سبز ضمن بهره گیری از بازار گسترده، می‌تواند در کسب تجربه و ارتقائ تجارت خارجی ایران نقش بسزایی داشته باشد. ایران می‌تواند با تعامل سازنده و پویا در مسیر بهره برداری بهینه از منابع و  سرمایه گذاری‌های مشترک در زمینه‌های مختلف با کشورهای اروپایی، توامان با  ارتقاء صنعتی کشور، با رویکرد مشارکت در زنجیره ارزش جهانی همراه با گسترش شبکه انتقال، ذخیره سازی، صادرات و واردات حاملهای انرژی حرکت نماید و گام هایی برای متنوع نمودن بازارهای صادراتی انرژی چون نفت و گاز و فراورده‌های پتروشیمی، با اولویت صادرات به منطقه، برداشته  و با استفاده از قراردادهای فصلی گاز با کشورهای همجوار و اتصال به شبکه برق اروپا جهت افزایش سهم ایران از تجارت جهانی اقدام نماید. نهایتا"، تلاش جدی برای جذب سرمایه گذاری خصوصی داخلی و خارجی در بخش انرژی و تجاری سازی ایده‌های نوآورانه بکار برده و با اتخاذ سیاستهای منعطف و محلی در تولید و رقابت سازنده در عرصه روابط بین الملل همراه با برندسازی و تجاری سازی حرکت نماید .

علی بمان اقبالی زارچ، کارشناس ارشد اروپا

   (مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)