مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی؛ پیشینه، اهداف و ماموریت ها
مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه در سال 1362 تحت عنوان دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی تاسیس و در محل باشگاه سابق وزارت امور خارجه مستقر گردید. این مرکز ذیل عناوین مختلف از جمله «معاونت آموزش و پژوهش» و «مرکز آموزش و پژوهش های بین المللی» عهده دار وظایف متنوعی بوده است. این مرکز در قالب سه برنامه مشخص اندیشکده ای، آموزشی و اسنادی ماموریت ها و اهداف خود را تعیین نموده است.
در حوزه مطالعاتی ماموریت محوری این مرکز، کمک به گردآوری، سامان بخشیدن و توسعه پژوهش و تحقیق در زمینه‌های منطقه ای و بین المللی و کمک به درک بهتر سیاست خارجی ایران بوده است. در حوزه آموزشی این مرکز تلاش می نماید تا از طریق معاونت آموزشی و دانشکده روابط بین الملل دانش های به روز شده را به طور مستقیم و غیر مستقیم از طریق کلاس های درس و کارگاه‌های آموزشی در اختیار دانشجویان و دست اندرکاران روابط خارجی قرار داده و به دانش افزایی در این حوزه کمک نماید و در این راستا، سعی در جلب همکاریهای بین المللی با نهادهای مشابه دانشگاهی و آموزشی خارج از ایران دارد .
در حوزه اسنادی این مرکز با در اختیار داشتن حدود 50 میلیون نسخه سند دست اول از تاریخ روابط خارجی ایران، منبع ارزنده ای جهت پژوهش های تاریخ روابط خارجی ایران است. این مرکز با حفظ و نگه داری از اسناد داخلی و خارجی منابع مطالعاتی و همچنین نسخ دست اول تاریخ روابط بین الملل، در جهت یاری رساندن به حافظه ملی سیاست خارجی کشور حرکت می نماید. مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی از طریق سه معاونت پژوهشی، آموزشی و اجرایی و دانشکده روابط بین الملل اهداف و ماموریتهای خود را دنبال می‌کند.
ارکان مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی
در حوزه فعالیت های مطالعاتی و اندیشکدهای، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی در سال 1362 تاسیس شده و به عنوان مهمترین اندیشکده در حوزه سیاست خارجی در ایران به یک برند بین المللی تبدیل شده است. دفتر مطالعات ضمن انجام پژوهش در خصوص سیاست خارجی و روابط بین الملل همکاریهای گسترده ای با مراکز پژوهشی و اتاقهای فکر داخلی و خارجی در قالب جلسات، میزگردها و کنفرانس های مختلف دارد.
طی چهار دهه گذشته دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی نقش مهمی در گسترش ادبیات در حوزه مطالعات بین المللی منطقه ای و سیاست خارجی در ایران ایفا کرده است. این دفتر تلاش داشته تا از طریق ارتباط برگزاری میزگردهای دو جانبه و نشست ها و همایش های دو و چند جانبه با مشارکت اندیشمندان و پژوهشگران علوم سیاسی و روابط بین الملل در داخل و خارج از کشور به درک تحولات منطقه ای و بین المللی نماید.
مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی نتایج تحقیقات و مطالعات خود را از طریق انتشار کتب و نشریات مختلف از جمله ماهنامه رویدادها و تحلیل ها، فصلنامه‌های سیاست خارجی، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، فصلنامه تاریخ روابط خارجی و همچنین تارنمای مرکز به عنوان اندیشکده مجازی در دسترس عموم قرار می دهد. همچنین بخش مهمی از تولیدات دفتر در قالب سیاست نامه در اختیار نهادهای تصمیم گیر و تصمیم ساز قرار میگیرد. دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی در آخرین تغییر ساختار ذیل معاونت پژوهشی مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی قرار گرفته است.
معاونت آموزشی مرکز مطالعات سیاسی و بین الملل در راستای استمرار و به روز رسانی دانش دیپلماتها و کارکنان شاغل در وزارت امور خارجه ماموریت دارد با برگزاری دوره‌ها و کلاس های آموزشی و بهره گیری از تجربیات همکاران پیشکسوت در قالب انتقال تجربیات، دانش روز را در اختیار دیپلمات ها و کارکنان دستگاه سیاست خارجی قرار داده و با برگزاری کارگاه‌ها، سمینارها و وبینارهای حضوری و غیر حضوری برای دیپلمات های خارجی مقیم و سایر کشورها ضمن تبادل تجربیات، زمینه آشنایی دیپلمات های خارجی مقیم و علاقمندان از سایر کشورها را با سیاست ها و رویکردهای کشورمان فراهم نماید و به دانش افزایی در این حوزه کمک نماید. دو اداره آموزشهای دیپلماتیک و اداره همکاریهای آموزشی بین المللی این تکالیف و وظیفه را برعهده دارند
الف) اداره همکاریهای آموزشی بین المللی:
- برگزاری دوره‌های آموزشی کوتاه مدت برای دیپلمات های خارجی با همکاری آکادمی‌های دیپلماتیک سازمانهای بین المللی و مردم نهاد سایر کشورها؛
- اعزام دیپلماتهای جوان جهت شرکت در دوره‌های آموزشی کوتاه مدت در سایر کشورها؛
ب) اداره آموزش های دیپلماتی:
این اداره عمدتا به موضوع نیاز سنجی، برنامه ریزی و اجرای دوره‌های آموزشی ضمن خدمت همکاران شاغل در وزارت خارجه اعم از کارکنان رسته سیاسی و غیر سیاسی و نیروهای خدمات و پشتیبانی می‌پردازد. این آموزش ها تحت عنوان دوره‌های کوتاه مدت و پودمانی ضمن خدمت در طول سال به صورت حضوری و یا غیر حضوری به مورد اجرا در می آید:
دوره‌های تکلیفی عمدتا بر اساس اساسنامه وزارت امور خارجه و عمدتا با هدف ارتقای مقام های سیاسی کارکنان شاغل در رسته سیاسی تدوین و اجرا میگردد این دوره‌ها شامل دوره ارتقا به مقام وابسته و دبیر تا دبیر اول و رایزن سوم تا رایزن اول و دوره ارتقا به مقام سفیری میگردد.
دوره‌های عمومی‌شغلی و فرهنگی که عمدتا برای کارکنان رسته‌های غیر سیاسی و همچنین بصورت مشترک برای هر دو رسته در طول سال برگزار میگردد؛ شامل دوره آموزش های بدو خدمت دوره تبدیل وضعیت از قراردادی به رسمی، آزمون تغییر رسته برای داوطلبان تغییر رسته از اداری به سیاسی، دوره‌های توجیهی آموزشی پیش از اعزام به ماموریت، کلاس های توجیهی بایسته‌های دیپلماتیک و انتقال تجربه دوره‌های آموزشی فرهنگی برای همکاران و خانواده‌های آنان و ... میگردد.
علاوه بر آن اداره آموزش های دیپلماتیک وظیفه دارد تا نسبت به برنامه ریزی و اجرای دوره‌های آموزشی توجیهی برای کارکنان سایر دستگاه‌ها و خانواده‌های آنان که به ماموریت های ثابت خارج از کشور اعزام می‌شوند اقدام نماید.
دانشکده روابط بین الملل نهادی آموزشی است که طی یکصد سال اخیر وظیفه آموزش علوم سیاسی و دیپلماتیک را با اهداف حرفه ای و تخصصی در کشور بر عهده داشته است. نخستین حلقه در این زنجیره «مدرسه سیاسی» بود که در سال 1278 شمسی به ابتکار نصراله خان مشیرالدوله وزیر خارجه وقت با هدف تربیت رجال سیاسی و کارگزاران سیاست خارجی کشور در زمان مظفرالدین شاه قاجار در تهران تأسیس شد. کار این مدرسه بعدها توسط مدرسه حقوق و علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسیّ دانشگاه تهران و سپس مؤسسه آموزش عالی روابط بین الملل وابسته به وزارت امور خارجه دنبال شد و نهایتا این وظیفه بر عهده دانشکده روابط بین الملل قرار گرفت شمار قابل توجهی از کادر دیپلماتیک وزارت امور خارجه و تعدادی از کارشناسان امور بین المللی سایر سازمان‌ها در طول سال های پس از انقلاب اسلامی از دانش آموختگان دانشکده روابط بین الملل هستند.
در حال حاضر دانشکده روابط بین الملل به عنوان یک موسسه پیشرو در زمینه آموزش های عالی و حرفه ای امور بین المللی رشته‌های«دیپلماسی و سازمانهای بین المللی»،« مطالعات منطقه ای»، «روابط بین الملل»و مطالعات جهان (هند) را در مقطع کارشناسی ارشد عرضه می نماید که هر چهار رشته زیر مجموعه علوم سیاسی و روابط بین الملل می‌باشند. پذیرش دانشجو در این رشته‌ها از طریق کنکور سراسری صورت میگیرد. استفاده از اساتید طراز اول رشته‌های روابط بین الملل دانشگاه‌های کشور و نیز دیپلمات های با سابقه وزارت امور خارجه جهت تدریس از ویژگی‌های مهم و منحصر به فرد این باشد. علاوه بر تحصیل دانشجویان در فضای علمی و آکادمیک و استفاده از کتابخانه تخصصی ارتباط با بخش های مختلف وزارت امور خارجه و گذراندن دوره‌های کارورزی در یکی از نمایندگی‌های خارج از کشور از دیگر ویژگی‌های این دانشکده جهت پرورش نیروهای کادر دیپلماتیک آینده وزارت امور خارجه است.
همکاریهای علمی‌با دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی داخلی و خارجی خصوصاً با دانشگاه سازمان ملل متحد نیز یکی دیگر از فعالیت های این دانشکده می‌باشد. امضای یادداشت تفاهم همکاریهای علمی و آموزشی با دانشکده‌ها و موسسات آموزشی همطراز، اعزام هیات ها و پذیرش هیات های خارجی و تبادل و دانشجو از دیگر فعالیت های دانشکده است.
معاونت اجرایی و اسناد مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی امور پشتیبانی از فعالیت های پژوهشی و مطالعاتی، آموزشی، برگزاری همایش ها و کنفرانس های داخلی و بین المللی و همچنین حفظ و نگهداری اسناد تاریخی و نگهداری فضای سبز و ساختمان‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی را عهده دار می‌باشد. ادارات زیر مجموعه این معاونت شامل اداره امور ،اجرایی اداره نگهداری اسناد و کتابخانه تخصصی می‌باشد.
اداره نگهداری اسناد، قدیمی ترین مرکز آرشیو اسناد تاریخی ایران محسوب میگردد. در زمان صدارت امیر کبیر در عصر قاجار، اولین تلاش ها برای ساماندهی و تنظیم بایگانی اسناد وزارت امور خارجه صورت پذیرفت. ساختمان کنونی اداره حفظ و نگهداری اسناد در سال 1380 با مساحتی بالغ بر 7000 احداث شد تا بتواند جوابگوی نگهداری و آرشیو اسناد باشد این مجموعه آرشیو اسناد، با در اختیار داشتن حدود 50 میلیون نسخه سند دست اول از تاریخ روابط خارجی ایران، منبع ارزنده ای جهت پژوهش های تاریخ روابط خارجی ایران است. اهم فعالیت های این اداره به شرح زیر می‌باشد
الف) بررسی ، شناسایی دسته بندی، حفظ و نگهداری اسناد نوشتاری ،تصویری ،دیداری، شنیداری، آلبوم ها تمبرها ،مهرها، کتب و نسخ خطی، نشریات و مجلات قدیمی، نقشه‌ها، نقاشی‌ها، خطاطی‌ها و هرگونه اثر تاریخی دیگر متعلق به وزارت امور خارجه از طریق ،ساماندهی ،پالایش ،ضدعفونی، آفت زدایی و مرمت اسناد، فهرست نویسی ،اسکن، دیجیتال سازی، جانمایی و اقدامات مشابه دیگر؛
ب) بررسی، بازیابی و ساماندهی اسناد در زمینه‌های تاریخی،اجتماعی و مسائل مربوط به سیاست خارجی و روابط با دیگر کشورها به منظور روشن کردن محتوی اسناد و برقراری ارتباط میان آنها و ارائه خدمات اسنادی برای انجام امور تحقیقاتی به متقاضیان براساس مقررات وزارت امور خارجه ؛
ج) برگزاری و مشارکت در همایش ها و نمایشگاه‌های اسنادی مربوط به بزرگداشت روابط با کشورها و همچنین مشارکت فعال در نمایشگاه‌های اسناد داخلی و خارجی مربوط به روابط و سیاست خارجی ؛
سابقه تاسیس کتابخانه وزارت امور خارجه به سال های ابتدایی سده بیستم میلادی و چند سال پس از تاسیس مدرسه علوم سیاسی بازمی‌گردد که این کتابخانه در درون آن مدرسه ایجاد می‌شود و سپس طی سال های بعد در ساختار ساختمان مرکزی وزارت امور خارجه قرار میگیرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به منظور ضرورت دسترسی کارشناسان وزارت متبوع، اساتید، دانشجویان و پژوهشگران به آخرین منابع علمی و جدید، مقرر شد تا کتابخانه به روزرسانی گردیده و با جمع آوری و سازماندهی منابع مکتوب و دیداری و شنیداری، کتابخانه ای در شکل جدید در سال 1999 میلادی (1378شمسی) تاسیس گردد. از ویژگی‌های این کتابخانه، منابع غنی علمی آن در رشته‌های علوم سیاسی به زبان‌های انگلیسی و فارسی می‌باشد که موجب شده است تا این کتابخانه را از دیگر کتابخانه‌ها متمایز کند.
اکنون کتابخانه تخصصی وزارت امور خارجه با دو مجموعه کتابخانه شهید رجایی واقع در ساختمان شماره 9 وزارت امور خارجه و کتابخانه شهید باهنر واقع در مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه به پرسنل این وزارتخانه و جامعه پژوهشگران کشور ارائه خدمات می نماید.
فعالیت های اداره امور اجرایی شامل این موارد است: برگزاری نشست ها، میزگردها و جلسات تخصصی داخلی و بین المللی در حوزه‌های مرتبط با سیاست خارجی؛ هماهنگی امور تشریفاتی ملاقات ها برنامه‌هایی که در مجموعه مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی انجام می‌شوند؛ مدیریت و حفظ نگهداری و رسیدگی به امور ساختمان،ها فضای سبز و تأسیسات و ابنیه و اموال مرکز و انجام امور اجرایی همایش های داخلی و بین المللی .