یکی از گزینه‌های انسانی برای شرایط بهتر کار ، زندگی و تحصیل، جابجایی و مهاجرت بوده است . این موضوع در صدر اسلام هم برای ترویج این دین توحیدی مورد توجه نبی مکرم اسلام (ص) بوده است و در ادوار مختلف تاریخی  انواع مختلف اجتماعی، سیاسی، امنیتی، علمی و فرهنگی و دینی و اقتصادی آن تجربه شده است؛ پدیده ای که در بسیاری از مواقع در فرایندی سوداگرایانه با استقبال غیر محسوس و حساب شده پذیرندگان همراه بوده است. مهاجرت نخبگان و فرار مغزها از سال ها پیش از اهداف  کشورهای توسعه یافته ای چون امریکا، کانادا، استرالیا و اروپای غربی بوده و از هزاره سوم و با بالا رفتن هزینه تحصیل، تربیت نیروی انسانی و کاهش زاد و ولد در جهان غرب رنگ و بوی جدی تری به خود گرفته است در این راستا با روند موجود جمعیتی فقط اتحادیه اروپا سالانه حداقل به یک میلیون نیروی کار ماهر نیاز دارد. امروزه هزینه تربیت یک کارشناس ارشد و یا دکتری عمومی نزدیک به یک میلیون دلار ارزیابی می‌شود و متاسفانه در سال های اخیر شاهد مهاجرت نخبگان برتر کشورمان و فارغ التحصیلان بهترین دانشگاه‌های ایرانی و دارندگان مدال های المپیاد های کشوری و بین المللی به چند مقصد خاص امریکا؛ کانادا، استرالیا و آلمان هستیم.

از اولویت های مهم دیپلماسی و سیاست خارجی؛ همواره سامان بخشیدن و پویایی شورای عالی ایرانیان بوده است ولی علیرغم تلاش های مضاعف صورت پذیرفته این بخش به جایگاه مهم در ساختار حاکمیتی دست نیافته است و لذا تدابیر لازم در هر دو بخش نرم و سخت برای ارائه تسهیلات در بخش های آموزش زبان فارسی ؛ فرهنگ و تمدن ایرانی و اجرای جدی مقررات در کنار پیش بینی تصویب مقررات جدید به ویژه در دو بخش نظام وظیفه و تابعیت و پیش گیری از مواردی که ارائه تسهیلات به ایرانیان خارج را دشوار می نماید؛ چشمگیر و تعیین کننده نبوده است. البته بر کسی پوشیده نیست که برنامه ریزی و رسیدگی به امور هموطنان، منافع ارزشمند و درازمدتی برای ایران اسلامی داشته و در کند نمودن روند مهاجرت نخبگان هم ایفای نقش خواهد نمود. در شرایط کنونی با وجود اراده ریاست محترم جمهور برای رسیدگی جدی به امور ایرانیان؛ به نظر می رسد بعد از افزایش اعتمادسازی بویژه از طریق ایجاد سامانه تسهیل ارائه خدمات رایج و دفاع از حقوق شهروندی هموطنان در کشورهای خارجی،  امکان بهره گیری از اقدامات ایرانیان خارج از کشور در قالب سرمایه گذاری و ایجاد اشتغال به خصوص در هزاران طرح عمرانی نیمه تمام کشور ، برگزاری دوره‌های مشترک آموزش عالی، انجام پروژه‌های مشترک تحقیقاتی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و همچنین ترویج فرایند جذب گردشگر و بهره گیری از لابی ایرانیان وجود دارد .

بر اساس نظرسنجی صورت گرفته توسط موسسه گالوپ، جمهوری اسلامی ایران از نظر تعداد بزرگسالانی که تمایل به مهاجرت دارند در جایگاه هفتم دنیا قرار دارد. هم چنین براساس آمارهای سازمان‌ملل ، نسبت جمعیت مهاجران بین‌المللی ایرانی از کل مهاجران جهان طی سال‌های 1990 تا 2000 افزایش، سپس در سال‌های 2005 تا 2015 کاهش و دوباره در سال 2016 تا 2020 افزایش یافته و به 2,7 میلیون نفر رسیده است. که در آمارهای دیگری برآورد شده تعداد مهاجران ایرانی خارج از کشور بین 5 تا 6 میلیون نفر است و به ترتیب کشورهای آمریکا، کانادا، امارات متحده عربی، آلمان، بریتانیا و سوئد بیشترین تعداد مهاجران ایرانی را در خود اسکان داده‌اند. مهاجران ایرانی ساکن در شش کشور مذکور بیش از 70 درصد جمعیت مهاجران ایرانی مقیم خارج از کشور را تشکیل می‌دهند. بر اساس آمار ارائه ‌شده از سوی مرکز پژوهش مجلس شورای اسلامی تا سال 1389، حدود 60 هزار نخبه ایرانی از کشور مهاجرت کرده‌اند که اغلب از نخبگان المپیادهای علمی و ترازهای برتر دانشگاه‌ها بوده‌اند. هچنین جمع سرمایه ایرانیان مقیم خارج در سال 1402  بیش از یک و نیم تریلیون دلار گزارش شده است. در دو دهه اخیر تعداد شهروندان ایرانی که در اروپا اقامت بلندمدت دریافت کردند ۲۰ برابر شده است و بخش قابل‌ توجهی از مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور را می‌توان ذیل عنوان مهاجرت سرمایه‌های انسانی یا فرار مغزها، یعنی مهاجرت افراد تحصیلکرده و نیروی کار متخصص و مهاجرت با هدف ادامه تحصیل طبقه‌بندی کرد. براساس آخرین آمار‌های موجود، تعداد مهاجران ایرانی با تحصیلات دانشگاهی در دو دهه اخیر از  290 هزار نفر به حدود یک میلیون نفر رسیده است. در عین حال براساس اطلاعات سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان‌ملل متحد، حدود 80 هزار دانشجوی ایرانی در سایر کشورها مشغول تحصیل در مقاطع مختلف دانشگاهی هستند .پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی کشورهای آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کاناداست.

جمع بندی:

به طور کلی، هموطنان مقیم خارج توقع زیادی به غیر از دریافت آسان خدمات کنسولی ؛ دانشجویی در راستای تامین نیازهای حقوقی و قانونی خود ندارند و ضروری است ابتدا در فرایند ارائه خدمات کنسولی و سجلی تسهیل ایجاد شود تا هوطنان عزیز برای اقداماتی نظیر سرمایه گذاری در کشور ؛ انتقال تجربه و دانش فنی و اجرای طرح های  مشترک انگیزه پیدا نمایند.  واقعیت این است که ظرفیت و استعداد نمایندگی‌های کشورمان در خارج  و به خصوص نیروهای بخش کنسولی با پاسخگویی به موقع؛ منطبق با شرایط هزاره سوم نیست و ضرورت دارد نمایندگی‌ها در دو بخش تامین نیروی انسانی بر طبق نیاز و بویژه آموزش پیوسته حمایت و تقویت شوند . کلام آخر این که نهاد مدیریت ایرانیان خارج نیازمند تقویت و اصلاحات متناسب با ظرفیت عظیم انسانی و اقتصادی هموطنان خارج و تداوم تغییر نگرش به این سرمایه بسیار ارزشمند در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است، تا بیش از پیش اعتماد ایرانیان خارج از کشور را به خود جلب نماید .

علی بمان اقبالی زارچ، رئیس گروه مطالعات اورآسیا

(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)