روز دوشنبه 24 آبان، شی جینپینگ و جو بایدن رؤسای جمهور چین و آمریکا در یک دیدار مجازی سه و نیم ساعته، به گفتگو در مورد مسائل مختلف بویژه اختلافات دو کشور پرداختند. روابط ناآرام آمریکا و چین و تشدید رقابت ها و تنش های آن دو، به مهم ترین موضوع مورد توجه تحلیلگران بین المللی تبدیل شده و از این روی، این دیدار مجازی، در کانون توجهات رسانه‌ها و تحلیلگران قرار داشت. این دیدار مجازی هم از منظر شکلی و هم محتوایی، نکات مهمی داشت که پرداختن به همه آنها در این نوشتار کوتاه نمی‌گنجد ولی به برخی از مهم ترین آنها اشاره می‌کنیم.
الف. نکات شکلی
- طرف درخواست کننده این گفتگوی ویدئویی، جو بایدن بود. بایدن انتظار داشت که با شی در نشست گروه 20 در رم در ماه اکتبر دیدار کند ولی شی در آن نشست حضور نیافت. وی از زمان بروز پاندمی‌کرونا از کشور خارج نشده است. درخواست بایدن برای برگزاری این دیدار مجازی، نوعی آشتی جویی در قبال چین و نشانه نگرانی از این بود که مبادا فرصت های مدیریت منازعه رو به وخامت میان آمریکا و چین از بین برود. شی جینپینگ تلاش داشته با عدم حضور در هیچ کدام از نشست های سران کشورها در دو سال اخیر، قدرت نمایی کرده و این پیام را منتقل نماید که چین تحت زعامت او، آقای خود و کمتر وابسته به بقیه دنیا است.
- محل استقرار دو رئیس جمهور و همراهانشان در این دیدار، نمادین و معنادار بود. بایدن از اتاق روزولت در کاخ سفید استفاده کرد. اتاقی که در سال 1969 و به افتخار فرانکلین روزولت و تئودور روزولت رؤسای جمهور اسبق آمریکا از سوی نیکسون نامگذاری شده است. شی در اتاق شرقی سالن بزرگ خلق که با نقاشی چشم اندازی از کوهستان و شعری از مائو زدونگ بنیانگذار جمهوری خلق چین تزئین شده بود نشسته بود. در این اتاق است که معمولا اعضای جدید کمیته دائمی‌پولیتبوروی حزب کمونیست چین معرفی می‌شوند.
- پس از سال های دشوار دوره ترامپ، چینی‌ها انتظار داشتند که روابط چین و آمریکا با روی کار آمدن بایدن احیا شود ولی این انتظار محقق نشد. رهبران چین از این مساله شگفت زده و خشمگین بودند. بنابراین تماس ها را به حداقل رساندند. از نظر آنها درخواست این دیدار مجازی از سوی بایدن، دلیلی بر درستی استراتژی چین بود که ماه‌ها آمریکا را برای گفتگوی سران در حالت صبر و انتظار قرار داده بود. آنها خود را پیروز این دیدار می دانستند که در عمل هیچ عقب نشینی در مقابل آمریکا نداشتند.
ب. نکات محتوایی
- مهم ترین موضوعات مورد بحث در این دیدار مجازی، وضعیت تایوان، اختلافات تجاری، موضوع حقوق بشر و مساله آب و هوا بود. اما داغ ترین بحث میان دو رئیس جمهور، مساله تایوان بود که هم در جریان این دیدار مجازی و هم پس از آن به شدت محل مناقشه قرار گرفت.
- بایدن در این دیدار ملاحظات حقوق بشری در خصوص وضعیت مسلمانان سین کیانگ، محدود شدن خودگردانی هنگ کنگ و وضعیت تبت مطرح کرد و نسبت به آنچه سیاست های تجاری ناعادلانه چین می نامید اعتراض نمود. او در مورد تایوان بر سیاست آمریکا در تداوم حمایت از قانون تایوان[1] تاکید کرد.
- در موضوع تایوان، شی موضع بسیار قاطعی اتخاذ کرد و اظهار داشت که آمریکا نباید اراده چین را در مساله تایوان امتحان کند. او حمایت آمریکا از تایوان را بازی با آتش نامید و هشدار داد که استراتژی آمریکا در یارکشی و ائتلاف سازی با همسایگان چین، دنیا را دچار فاجعه خواهد کرد. او تاکید کرد که چین مداخله کشورهای دیگر در امور داخلی خود را به بهانه حقوق بشر نمی‌پذیرد.
- در این گفتگو در مورد اختلافات تجاری پیشرفت ملموسی حاصل نشد. چین تاکید نمود که خواهان سیاست زدایی از مسائل تجاری است. اختلافات از جمله در مورد نحوه اجرای توافق نامه تجاری سال 2020 همچنان باقی است و آمریکایی‌ها معتقدند که چین به تعهد خود مبنی بر خرید 380 میلیارد دلار کالای امریکایی تا پایان سال 2021 عمل نکرده است.
- شی در این دیدار بایدن را «دوست قدیمی» خود خطاب کرد که موجب تفاسیر مختلف شد. از نظر برخی تحلیلگران، استفاده از این عبارت یک تاکتیک با هدف تسلط بر فضای گفتگو بود. معاون سخنگوی کاخ سفید بعد از این دیدار اظهار داشت که بایدن در دوران معاونت ریاست جمهوری نشست های کاری با شی داشته است اما او را دوست قدیمی خود نمی داند.
جمع بندی
در این نشست که مدیریت تنش های روزافزون میان آمریکا و چین را دنبال می‌کرد، همچنان افتراق شدید میان دیدگاه‌های دو طرف نمایان شد که در بیانیه‌ها و اظهارات دو طرف بعد از دیدار هم مشهود بود. همان گونه که انتظار می رفت هیچ بیانیه مشترکی از سوی آنها منتشر نشد. در این شرایط، این سوال مطرح می‌شود که آیا روابط چین و آمریکا به پرتگاه یک جنگ سرد جدید رسیده است؟ بایدن تصریح کرده بود که به دنبال یک جنگ سرد جدید نیست. برخی متغیرها چون حجم عظیم مبادلات اقتصادی میان دو طرف، وابستگی متقابل اقتصادی بالای چین و آمریکا به هم و اعتقاد رهبران آنها به این واقعیت که جنگ سرد خسارات عظیمی را برای هر دو طرف در پی خواهد داشت مانع از تکرار یک جنگ سرد مشابه جنگ سرد آمریکا و شوروی در مناسبات آمریکا و چین می‌شود. در عین حال نشانه‌های جنگ سرد میان آمریکا و چین هم کم نبوده و نیست. تکرار مکرر پرواز جنگنده‌های چین بر فراز تایوان، توسعه برنامه فضایی چین و آزمایش موشک های‌هایپرسونیک این کشور و مبادله خانم منگ وانجو دختر بنیانگذار شرکت هوآوی با دو تبعه کانادا و دو تبعه آمریکا که یادآور مبادله جاسوس ها در دوران جنگ سرد بود از جمله این قرینه‌ها بوده است. از سوی دیگر کاخ سفید هم اعلام کرد که پس از این دیدار، میزبان هیاتی عالی رتبه از مقامات تایوان خواهد بود.
روشن است که آمریکا و چین همچنان اختلافات بسیار جدی دارند. رهبران دو کشور تلاش کردند در این دیدار لحن مثبت و آشتی جویانه ای اتخاذ کنند اما مساله اصلی همچنان پابرجاست که آیا آنها می‌توانند از روند تنش رو به تزاید که به سمت منازعه نهایی می رود جلوگیری کنند؟ قرینه‌های مختلف می‌گوید که آمریکا و چین راه دشواری برای جلوگیری از آن وضعیت در پیش دارند.
خلیل شیرغلامی، کارشناس ارشد مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)
[1] . Taiwan Relations Act قانونی است که در سال 1979 از سوی کنگره امریکا به تصویب رسید و در کنار شناسایی جمهوری خلق چین، بر رابطه همه جانبه رسمی اما غیردیپلماتیک میان ایالات متحده و تایوان تصریح می‌کرد.