با روی‎کار آمدن حزب بی جی پی به رهبری مودی در هند، از سال 2014 این کشور رویکردهای جدیدی نسبت‎ به منطقه خاورمیانه در پیش گرفت. به عبارتی سیاست خارجی هند درقبال خاورمیانه که از سیاست مبتنی ‏بر اصل عدم‎تعهد به عمل­گرایی اقتصادی – به‎عنوان ضرورت پیدایش یک قدرت نوظهور اقتصادی- پس از جنگ سرد تغییر یافت، در دورۀ مودی نخست‌ وزیر هند، خاورمیانه را شریک راهبردی قرار داده است. بر این ‌اساس، سیاست خارجی هند در قبال خاورمیانه متمرکز بر دو منطقه سرزمین­ های اشغالی از یک سو و کشورهای عربی خلیج‌ فارس ازسوی دیگر است.

چنانچه نگاهی به تاریخ بیندازیم، هند پس از اعلام رسمی بیانیه استقلال فلسطین در ۱۸ نوامبر ۱۹۸۸، این کشور را به رسمیت شناخت. علی رغم برقراری روابط دیپلماتیک هند با رژیم صهیونیستی از اواخر سال 1992، با توجه به مبارزات هند علیه استعمار انگلیس، اتخاذ سیاست عدم‏ تعهد، حمایت از جنبش ­های ضداستعماری رهایی‌ بخش و برخورداری از جمعیت قابل توجه مسلمان، مقامات این کشور تلاش کرده ‌اند تا نوعی توازن در روابط با رژیم صهیونیستی و فلسطین به‏ وجود آورند؛ اما از سال 2014، مناسبات دهلی نو- تل آویو بسیار نزدیک‌ تر شده است. در دورۀ مودی برای اولین بار از زمان استقلال هند، یک نخست‌ وزیر هند به سرزمین ­های اشغالی سفر می­ کند و شش ماه پس‌ از آن نتانیاهو عازم دهلی ­نو می­ شود و دو کشور ضمن امضای توافقات و تفاهم ‌نامه‌ها در حوزه ­های مختلف اقتصادی، امنیتی و نظامی فصل جدیدی از مناسبات با یکدیگر را می­ گشایند. لازم به ذکر است مودی در این سفر برخلاف شیوه رایج کشورها از سفر به فلسطین و ملاقات با محمود عباس خودداری می ­کند.

در سوی دیگر، شاهد وقایعی در روابط هند و کشورهای عربی خلیج‌ فارس به‌ ویژه امارات متحده عربی هستیم. اولین سفر مودی نخست‌وزیر هند به کشورهای عربی منطقه خلیج‌ فارس بعد از حدود سه دهه، در سال 2015 به امارات متحده عربی انجام پذیرفت. پس‌ از آن طی سفر ولیعهد ابوظبی مورخ ژانویه 2017 و برای شرکت در مراسم روز استقلال هند و به‌ عنوان مهمان ویژه، روابط دوستانه دو کشور به یک مشارکت استراتژیک تبدیل شد و 16 سند همکاری به امضا رسید. این درحالی است که آخرین حضور یک شخصیت برجسته کشورهای عرب منطقه خلیج‌ فارس به‌عنوان مهمان افتخاری در این مراسم، مربوط به سال ۲۰۰۶ می‌شود که عبدالله بن عبدالعزیز، پادشاه سابق عربستان در آن حضور یافته بود.

امارات سومین شریک بزرگ تجاری، صادرکننده منابع انرژی و مقصدی برای اشتغال دو ونیم میلیون نفر هندی ‏تبار - معادل 30 درصد جمعیت امارات - و یک شریک سرمایه‌گذار برای هند است. امارات ‏متحده یکی از مهم‌ ترین سرمایه‌گذاران خارجی در هند است که با توافقات اخیر نسبت سرمایه گذاری‌ هایش در هند به طرز چشمگیری افزایش می ­یابد. سفر بعدی مودی به امارات در فوریه 2017 و سپس در آگوست 2019 صورت گرفت و وی بالاترین نشان دولتی امارات را دریافت کرد. همچنین دعوت از وزیر خارجه هند به‌عنوان مهمان ویژه در نشست سازمان همکاری اسلامی در ابوظبی در سال 2019 صورت پذیرفت.

اگرچه عمل‌ گرایی مودی و رشد اقتصادی هند در مقابل چین یکی از اهداف نزدیکی مودی به منطقه خاورمیانه است، اما نباید از اهداف سیاسی و امنیتی وی غفلت کرد؛ چنان ‌که دولت‌ های عربی خلیج‌ فارس در موضوعات مهم سیاسی، امنیتی و نظامی مواضع و رویکردهای جدیدی که با هند همسو است، اتخاذ نموده اند. نخستین نمونه به حضور هند در نشست سازمان همکاری اسلامی‌بازمی‌گردد. درحالی که همواره یکی از بندهای پایانی این اجلاس به موضوع کشمیر و محکوم کردن اقدامات هند در این منطقه مربوط می ­شود، دعوت از هند، درواقع طرح موضوع کشمیر مطابق خواست پاکستان را منتفی می ­ساخت. سازمان همکاری اسلامی‌با هدف پیگیری موضوعات مهم جهان اسلام چون کشمیر حیات یافته است. دعوت از هند، اعتراض پاکستان و حضور نیافتن در این نشست را به ‏دنبال داشت.

دومین مورد، اقدام هند به لغو خودمختاری ویژه منطقه کشمیر و برقراری حکومت‌ نظامی در این کشور در آگوست 2019 هست. علی‌ رغم سابقه حمایت کشورهای عربی خلیج‌ فارس از پاکستان در مسئله کشمیر، در این مقطع زمانی، امارات با داخلی دانستن موضوع، اقدام هند را مایه صلح و ثبات بیشتر دانست و عربستان نیز موضع‌ گیری خاصی ارائه نداد. این در شرایط وجود قطعنامه ­های شورای امنیت و تمایل کشورها به حل ‌و فصل موضوع ازطریق مذاکره و سازمان ­های بین ­المللی نیز مانعی در برابر هند ایجاد نکرد.

سومین مورد به چند سال قبل ‌تر و سال 2015 بازمی‌گردد. پس از مصوبه دو مجلس پاکستان درخصوص عدم‌ مداخله مستقیم در جنگ یمن و با وجود تعهد پاکستان به حفاظت از حرمین شریفین و دفاع از آن درصورت هرگونه تعرض به آن ‌ها، امارات متحده عربی شدیداللحن ترین اعتراض را به پاکستان نمود و اعلام داشت پاکستان هزینۀ سنگین بی طرفی درباره جنگ یمن را پرداخت خواهد کرد.

اعلام برقراری روابط دیپلماتیک امارات- رژیم صهیونیستی در سپتامبر 2020، مثلث مناسبات هند- رژیم صهیونیستی- امارات را تکمیل کرد و جبهه جدیدی از قدرت با ترکیبی از مودی هندو، نتانیاهوی یهودی و بن‏زاید مسلمان را به وجود آورد که آن را «هند و خاورمیانه» می نامیم و پاکستان را با شوک بزرگی روبه ‏رو ساخت؛ چراکه برقراری روابط دیپلماتیک با امارات و سپس بحرین و همچنین سکوت و مواضع انفعالی کشورهای عربی چون عربستان سعودی از یک‌ سو و نبود توان و ظرفیت قدرت‌ نمایی کشورهایی چون بنگلادش درمقابل هند حاکی از امنیتی ‏شدن محیط پیرامونی پاکستان و دور کردن دوستان و متحدین قدیمی و مسلمان اسلام آباد از این کشور است. در این شرایط پاکستان از هند تا خاورمیانه دوستی جز ایران ندارد.

بدون تردید هدف اتحادی با محوریت هند و آن هم در دوران نخست‌ وزیری مودی به‌عنوان افراط ‌گرای هندو، محدود کردن پاکستان - به‌عنوان یک کشور مسلمان و همسایه ایران و دارای مناسبات حسنه با ایران، چین و روسیه - و همچنین فشار بر مقامات اسلام‌ آباد درخصوص موضوع کشمیر است. دولت مودی در تلاش است پاکستان را تحت‌فشار حداکثری قرار دهد تا اسلام ‌آباد از مواضع خصمانه یا به ‌اصطلاح هند خراب‏کارانه و تروریستی در هند، کشمیر و افغانستان دست بردارد. برای تنگ کردن حلقه محاصره بر پاکستان، هند سعی داشته ازیک ‌سو کشورهای دوست پاکستان را از مسیر هم‏گرایی با اسلام‌آباد خارج سازد و ازسوی ‎دیگر به ‎دلیل برقرار نکردن روابط دیپلماتیک پاکستان با رژیم صهیونیستی، با حضور بیشتر رژیم صهیونیستی در منطقه آسیای جنوبی حاکمیت پاکستان را با تنگنای بیشتری روبه‏ رو سازد.

در چنین شرایطی پاکستان برای هدایت امور حیاتی خود چون کشمیر، موضوع صلح با طالبان، حفظ روابط با اعراب و مدیریت مناسبات با رژیم صهیونیستی و آمریکا نیاز به پرداخت هزینه مضاعفی بوده که با توجه به اقتصاد نابسامان، چالش ­های منطقه­، تنش های حزبی و قومی داخلی این امر را بسیار دشوار می ­نماید. درحالی‌ که پاکستان که برای گذراندن امور جاری کشور خود نیازمند کمک ­های خارجی و ازجمله کشورهای عربی بوده، در شرایط کنونی یکی از منابع مهم تأمین مالی و اقتصادی این کشور، یعنی خاورمیانه با بحران روبه‏ رو شده و به ‌تبع آن مسائل دفاعی و نظامی‌پاکستان نیز تحت ‌الشعاع قرار خواهد گرفت.

بنابراین در مناسبات هند با پاکستان نه ‌تنها روند مثبتی از حل‌وفصل چالش‌ های بیش ‎از 70 ساله دو کشور دیده نمی ­شود، بلکه هند در پی تضعیف پاکستان و تحمیل شرایط جدیدی به این کشور است که به‌ طورمستقیم پاکستان و به طور غیرمستقیم ایران، چین و فضای منطقه را تحت تأثیر قرار می ­دهد.

  مائده کریمی قهرودی، کارشناس وزارت امور خارجه

   (مسئولیت محتوای مطالب  برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)