مهاجران و پناهندگان به عنوان کسانی که مرزهای بین‏ المللی را برای رهایی از منازعات و درگیری ‏ها و نقض حقوق بشر درنوردیده‏ اند، به ‏ندرت در مرکز توجه روابط بین ‏المللی قرار می ‏گیرند. موضوع حفاظت از پناهندگان از نظر پیوند با جنبه ‏های داخلی کشورها به طور ذاتی موضوعی سیاسی مرتبط با حقوق غیرشهروندان آنان به شمار می ‏رود و از حیث اینکه ترددهای بین مرزی، مردمان کشورها را در بر می‏ گیرد موضوعی بین ‏المللی تلقی می ‏شود. اساسی ‏ترین سند بین ‏المللی نظام حمایت از پناهندگان کنوانسیون راجع ‏به وضعیت پناهندگان (۱۹۵۱) و پروتکل الحاقی آن (کنوانسیون پناهندگان ۱۹۶۷) است. این کنوانسیون و پروتکل الحاقی آن دو عنصر اساسی را در بر می ‏گیرد:

۱- اطلاق شرایط پناهندگی و تعریف بین‏ المللی پناهنده از منظر حقوق بین ‏الملل

۲- اصل اخراج نکردن اجباری پناهندگان

در جهان کنونی که شرایط قاهره پردامنه و فراگیری در سطوح بین‏ المللی زیستگاه مردمان را به مخاطره انداخته و مهاجرت‏ های میلیونی را به آنان تحمیل می ‏کند، فشار بر کشورهای مبادی اولیه پناهندگان برای اجرای اصل نبود اجبار مصرح در سند بین‎ المللی فوق‏ الذکر، بدون همکاری ‏های جمعی بین ‏المللی تکلیفی سخت بر این گونه کشورها تحمیل می‏ کند. ازسوی‏ دیگر اتلاق شرایط پناهندگی در کنوانسیون فوق‏ الذکر نیز دچار مفهومی متناقض شده است. برای نمونه ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۱۴ رسماً خاتمه جنگ در افغانستان را اعلام کرده، مع ‎الوصف عمده اتباع افغانستان همچنان تحت شرایط حمایتی در ایران باقی مانده‏ اند.

از نکات پراهمیت دیگری که در روابط بین ‏الملل ذیل موضوع پناهندگان گسیل ‎شده به سایر کشورها مطرح می‏ شود یکی انعکاس مسائل امنیتی به بار آمده در کشور مقصد پناهندگی و دیگری نقش سازمان ‏های بین‏ المللی مرتبط با این موضوع است. در میان سازمان‏ های بین ‏المللی مربوطه، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد UNHCR بزرگ‎ترین سازمان جهانی حمایت از پناهندگان است که با ۵۰۰۰ پرسنل و حدود یک میلیارد دلار بودجه نقش حمایتی خود را در سرتاسر جهان ایفا می ‏کند و به تعبیر ماده ۷۸ حقوق پناه‏جویان اروپا (TFEU) صیانت از کنوانسیون ۱۹۵۱ پناه‎جویان را برعهده دارد. اما موضوع بسیار مهمی‌که معمولاً در این مباحث کمتر مورد عنایت قرار گرفته، موضوع همکاری ‏های بین‏ المللی و رژیم جهان ‏شمولی است که حفاظت از پناهندگان گسیل‏ شده به کشورهای هدف را به نحو اطمینان ‏بخشی میسر ساخته و فشار میزبانی را تنها متوجه کشورهای همسایه و در دسترس آنان ننماید. علی‏رغم منافعی که همکاری‏ های بین ‏المللی را در سطحی وسیع‏تر در این زمینه اجتناب ‏ناپذیر می ‎نماید لیکن جزئیات این همکاری‎ها به نحو مطلوبی در کنوانسیون‎ها و رژیم تاریخی حمایت از پناهندگان و مهاجران انعکاس نیافته است.

افغانستان طی دو مرتبه اشغال این کشور توسط اتحاد جماهیر شوروی در پرتو دوران جنگ سرد و سپس اشغال آن توسط ایالات متحده آمریکا به تعبیر برخی نویسندگان تصویر جنگی بی ‎پایان را تداعی نموده است که موج پناهندگان این جنگ ‏ها همواره رو به تزاید بوده و بیشترین فشار آوارگان این لشگرکشی‎ ها بر دوش همسایگان افغانستان علی‏ الخصوص جمهوری اسلامی ایران وارد آورده است. در اواسط سال ۱۹۷۰ مقارن با شروع منازعات و درگیری‎ های سیاسی در افغانستان، ایران مرزهای خود را بر روی پناه‏جویان افغانی گشود و این اقدام به عنوان مبنای اولیه کسب حمایت پناهندگان افغانی در ایران برآورد می ‏شود. این بی ‏ثباتی و منازعات در افغانستان نهایتاً در سال ۱۹۷۹ به اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی انجامید و در همین دوره زمانی بود که انقلاب اسلامی ایران نیز به پیروزی رسید. آموزه ‏های انقلاب اسلامی، به پذیرایی از پناه‏جویان افغانی در ایران به عنوان برادری اسلامی وجهه مؤمنانه و دینی بخشید که اجازه اقامت بدون محدودیتی را برای مهاجران و پناه‏جویان به ارمغان آورد. مع‏هذا پس از سال ۱۹۹۲ و بروز تدریجی آثار سختی ‏های اقتصادی و اجتماعی تجاوز صدام و اولویت‏ های امنیتی، کشور به ‏تدریج راهبردها به سمت محدودیت پذیرش پناهندگان جدید از کشور افغانستان سوق پیدا کرد. در سال‏های اخیر نیز تحول اشغال کشور افغانستان توسط ایالات ‏متحده آمریکا و جنگ و ناامنی متعاقب آن، بر روند فقر و ایجاد موج مهاجرت و پناهندگی اتباع افغانستان به جمهوری اسلامی ایران افزوده است. به گزارش سازمان ملل متحد؛ نرخ فقر در کشور افغانستان از رقم ۳۶ درصد در سال ۲۰۱۲ به رقم کنونی ۵۵ درصد رسیده است و به لحاظ شاخص توسعه انسانی سازمان ملل متحد، افغانستان  درحال ‏حاضر با رتبه ۱۶۹ در میان ۱۸۹ کشور، حائز یکی از پایین ‏ترین رتبه ‏ها است.

 اینک معضل پناه‏جویی در افغانستان به مرتب ه‏ای رسیده که از هر ۹ نفر پناه‏جو در سطح جهان یک نفر از کشور افغانستان است و جمهوری اسلامی ایران یکی از اصلی‏ ترین میزبانان این رقم پرتعداد پناه‏جویان افغانستانی است. طبق گزارش آماری آژانس پناهندگی سازمان ملل متحد، ۱۱درصد از کل رقم پناهندگان در سرتاسر جهان را اتباع افغانستان تشکیل می‏ دهند و مطابق این آمار ۴۰ درصد از این جمعیت در قلمرو جمهوری اسلامی ایران اسکان یافته ‏اند.

آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد؛ جمعیت پناهندگان افغانی در ایران را حدود ۳ میلیون نفر تخمین می‏ زند که تنها قریب‏ به یک میلیون نفر از این تعداد ثبت نام شده‏ اند

حق دسترسی به مسکن و تسهیلات: مطابق آمار بانک جهانی در سال ۲۰۱۱ شاخص دسترسی به محل زندگی ثابت برای پناهندگان افغانی در ایران ۹۸ درصد ذکر شده است، درحالی‏که همین شاخص برای اتباع افغانی که از ایران به کشور خود بازگشته‏ اند به ۳۵ درصد تقلیل می‏یابد. همچنین آمار فوق‏ الذکر میزان دسترسی پناه‏جویان افغانی در ایران به برق را ۹۹ درصد و دسترسی به آب لوله ‎کشی را  ۹۸ درصد ثبت کرده است.

از موارد برجسته دیگر در قوانین مرتبط با مهاجران، ازجمله مهاجران افغان در سال‏های اخیر، می ‏توان به طرح جدید نظام سلامت ایران، که امکان درمان رایگان پناه‏جویان افغانی را  فراهم کرده است اشاره نمود. این طرح براساس تفاهم ‏نامه همکاری مشترک بین سازمان بیمه سلامت ایران، اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی وزارت کشور ایران و کمیساریای عالی پناهندگان، تمام اتباع و مهاجران خارجی معرفی شده از طرف وزارت کشور ایران که دارای کارت آمایش یا هویت معتبرند را تحت پوشش بیمه سلامت قرار داده است.

حق تحصیل: در ارتباط با حق تحصیل که از حقوق مصرحه و اولیه بین ‎المللی به شمار می‏ رود،‌ مقام معظم رهبری طی فرمانی مدارس سراسر کشور را ملزم به ثبت نام از همۀ کودکان افغانستانی اعم از فرزندان مهاجران قانونی و حتی غیرقانونی در مدارس ایران کرده ‎اند. در این خصوص آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد از این رویکرد جمهوری اسلامی ایران حمایت و اعلام داشته است که تا پایان سال ۲۰۱۸، در مدارس داخل ایران از ۸۹  درصد از پناهندگانی که در سن تحصیل بوده ‏اند ثبت نام به عمل آمده است

بدون شک تشدید اخیر تحریم‏ های ایالات متحده آمریکا  موسوم به «فشار حداکثری» بر زندگی شهروندان و غیرشهروندان ساکن جمهوری اسلامی ایران، بر روند میزبانی پناهندگان افغانی در ایران تأثیرگذار بوده؛ علی‏رغم آنکه آمار منتشره مؤید سطح مناسب زندگی پناه‏جویان و آوارگان افغانستانی در جمهوری اسلامی ایران طی سال‏های اخیر بوده است. بر همگان روشن است که اقتصاد معیشتی در ایران ساختاری یارانه ‎ای دارد و مهاجران و پناه‎جویان افغانی نیز از رقم قابل‏ ملاحظه ‏ای یارانه سوخت و حامل ‏های انرژی در ایران بهره می ‏برند. آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد در این خصوص اذعان می ‏کند که جمهوری اسلامی ایران میزبان یکی از بزرگ‏ترین جمعیت ‏های پناهنده در جهان است که به نحو احسن موردحمایت گرفته‏ اند. آژانس درعین ‏حال از کمبود بودجه برای نقش حمایتی خود در ایران همواره در رنج بوده و در سال ۲۰۱۴ از رقم موردنیازش به میزان 8/64 میلیون دلار فقط مبلغ ۲۸ میلیون دلار دریافت کرده است؛ درحالی‏که ترکیه همسایه دیگر ایران، از تسهیلاتی شش میلیارد دلاری تکمیلی و سخاوتمندانه اتحادیه اروپا (بیش ‏از شش برابر بودجه کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد) برای ایفای نقش حمایتی از پناهندگان در آن کشور برخوردار بوده است.

همکاری بین‏ المللی در رژیم جهانی پناهندگی نقشی مهم و اساسی داشته و موضوعی مغفول در روابط بین ‏الملل است. اینک تلاش ‏هایی، به ‏خصوص در میان کشورهای اروپایی برای ایفای مسئولیت مشترک و عادلانه در قبال مسئله پناهندگان مطرح شده و طبیعت این همکاری ‎ها و مشکلات موجود در نادیده انگاشته ‎شدن آن در رژیم پناهندگی تاریخی موجود در صحنه بین ‎الملل برجسته شده است. اتحادیه اروپا اینک اذعان می‎نماید برای مدیریت مؤثر مهاجرت و پناهندگی در سطح بین ‎المللی و حل چالش‎ های امنیتی موجود در این خصوص، نیازمند همکاری مؤثر با کشورهای خارج از این اتحادیه است.

توزیع ناعادلانه تسهیلات حمایتی پناهندگان در جهان با توجه به شاخصه‎ های سیاسی و بین ‎المللی پدیده پناهندگی و مهاجرت‎های بین‎ مرزی نهایتاً کلیت جامعه بین ‎الملل را تحت تأثیر قرار می ‎دهد و نیازمند چشم ‎اندازی با نظرداشت منافع وسیع ‎تر جمعی در سطح بین‎ المللی است؛ به ‎خصوص در مورد کشور افغانستان که جنگ و ناامنی به درازا کشیده است ‌ایجاب می ‎کند که یک رژیم جهان ‎شمول همکاری ‎های بین ‎المللی حمایت از پناهندگان توسط نهادهای سازمان ملل متحد شکل گرفته و کشورهایی نظیر جمهوری اسلامی ایران را که بیشترین فشار ناشی از صیانت از حقوق پناهندگان را متحمل می‎شوند، موردحمایت قرار دهد.

(مسئولیت محتوای مطالب  برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)