توسعه روزافزون فناوری اطلاعات و ارتباطات، موجب تحولات چشمگیری در زندگی بشر شده و پیوند فضای فیزیکی و فضای مجازی، «جهان دوفضایی» را خلق کرده است. روابط خارجی کشورها نیز به تبعِ آن متأثر شده و «دیپلماسی مجازی» به مفهوم اِعمالِ سیاست خارجی در فضای مجازی، در دستور کار قرار گرفته است.
حضور فعال و گستردۀ مسئولین در رسانههای اینترنتی و شبکههای اجتماعی، عمومیت یافتن استفاده از شبکههای اجتماعی در روابط خارجی، ایجاد سفارتخانههای مجازی، تعیین سفرای مجازی و تلاش کشورها برای تدوین مبانی حقوقی، نهادسازی، تولید و مدیریت محتوا و سازوکارهای مطلوب، خود در فضای مجازی در سطح بین المللی از مظاهر تحولات در عرصۀ دیپلماسی است. امروزه علاوه بر دولت ها، بازیگران غیردولتی نیز به عنوان عاملی تأثیرگذار در روابط خارجی کشورها، مشارکت دارند.
دیپلماسی مجازی در قیاس با دیپلماسی سنتی ویژگیهای خاصی دارد، ازجمله قابلیت دسترسی بالا و دربرگرفتن طیف گسترده تری از مخاطبین، شبکه ای، منعطف، تعاملی و هوشمند بودن، محدود نبودن به زمان و مکان،کاهش هزینهها، چندبعدی بودن و محدودیت نداشتن به روابط دوجانبه و دولتی، ابتنا بر فناوری پیشرفته و علم و چندذینفعی بودن و شکستن انحصار وزارت امور خارجه در امر دیپلماسی.
جمهوری اسلامی ایران، به دلیل ویژگیهای خاص خود به عنوان کنشگر بین المللی تأثیرگذار و درعین حال متأثر از تحولات بین المللی، برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی خود نیازمند توجه خاصی به محیط پویای فضای مجازی است. هدف این نوع دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران پیگیری تحقق اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در فضای مجازی است. طبعاً اصول دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران، ازجمله استقلال، رعایت اعتدال و توجه به قوانین و عرف بین المللی در فضای مجازی نیز مصداق پیدا میکند. توفیق دیپلماسی مجازی جمهوری اسلامی منوط به تحقق الزاماتی است که ازجملۀ آنها شناسایی فرصت ها و تهدیدهای دیپلماسی مجازی و متعاقب آن برنامه ریزی برای مواجهه با آنهاست.
فرصتها:
فضای مجازی علاوه بر تسهیل تعامل با طیف وسیع مخاطبین و تسریع انجام امور و رویههای دیپلماتیک و خدمات کنسولی، هزینههای مادی و غیرمادی دیپلماسی را نیز کاهش داده است.
از فرصت هایی که فضای مجازی در اختیار جمهوری اسلامی ایران قرار داده است، امکان طرح ایدهها و آرمانهای کشور در گستره ای فراملی است. با عنایت به ماهیت فراملی گفتمان اسلامی ایرانی، فضای مجازی بستر مناسبی برای معرفی آرمانهای ملی، ایجاد شبکههای هم راستا و بسیج ظرفیت های آنان در پاسخگویی به نیازهای ملی در گستره ای جهانی فراهم میکند.
قدرت نرم نیز که در کنار منابع قدرت سخت در پیشبرد سیاست خارجی به کار گرفته میشود، میتواند با استفاده از فضای مجازی تقویت شود.
ازآنجاکه یکی از کارویژههای دیپلماسی و به ویژه نمایندگیهای دیپلماتیک، رصد، تحلیل و گزارش تحولات بین المللی به منظور ارزیابی آن براساس منافع ملی و اتخاذ تدابیر مقتضی است، دیپلماسی مجازی ظرفیتهای جدیدی برای جمع آوری، تجزیه وتحلیل و مبادلۀ گزارش ها بین نمایندگیهای دیپلماتیک و پایتخت ها فراهم میکند که افزایش دقت و سرعت، ازجمله آنهاست. به علاوه با توجه به تولید و انباشت اطلاعات، دانش و تجارب جهانی در فضای مجازی، فراهم کردن زمینههای دسترسی و بهره مندی از این ظرفیت میتواند در پیشرفت ایران تأثیرگذار باشد.
با توجه به موانع و محدودیت های وضع شده ازسوی دارندگان فناوری در انتقال به دیگر کشورها، نهادینه کردن ارتباط موضوع فناوریهای فضای مجازی با اصول و موازین شناختهشدۀ بین المللی، ازجمله حق توسعه می تواند در تسهیل انتقال فناوری ره گشا باشد.
تهدیدها
ویژگیهای فضای مجازی، ازجمله سهولت دسترسی درعین گمنامی، زمینۀ مساعدی برای فعالیت مجرمان بین المللی و گروههای افراطی و تروریستی فراهم کرده است که این یکی از تهدیدهای این فضا به شمار می رود.
دستکاری و سرقت اطلاعات و ایجاد اختلال در امور کشورداری و حتی زندگی مردم عادی از تهدیدات محتمل در این زمینه است.
در راستای بهره گیری از فرصت های دیپلماسی مجازی و تمهید مقدمات مقابله با تهدیدهای آن، پیشنهاد میشود زمینههای پیشبرد دیپلماسای مجازی هوشمند انقلابی، ازطریق تدوین راهبرد، ایجاد یا تقویت ساختارهای موردنیاز، هماهنگی و تقسیم وظایف بین ذی نفعان ملی با هدف هم افزایی و کنشگری فعال در مجامع بین المللی، ازطریق اقدامات دو و چندجانبه در دستور کار مراجع سیاست گذاری کشور قرار گیرد.
اصل مقاله در فصلنامۀ سیاست خارجی، سال سی وسوم، شمارۀ 3، پاییز 98 قابل دسترسی است.
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاههای مرکز مطالعات سیاسی و بینالمللی نیست)