از گذشتههای دور، تغییرات آب و هوایی و اثرات آن بر محیط زیست بشر وجود داشته است، اما اکنون به مسئلۀ سرنوشتسازی تبدیل شده است که آیندۀ بشریت را به خطر خواهد انداخت، بنابراین این مسئله نیازمند به توجه و اقدام فوری است. به رغم مطرح کردن گستردۀ تبعات منفی تغییرات آب و هوایی و بسیاری از دیدگاههای مهم در این راستا، بسیاری از عوامل و مناطق، به طور کافی بررسی نشدهاند. به تبعات تغییرات آب و هوایی علیه امنیت جهانی و نقش آن در ایجاد کانونهای درگیری در آینده تأثیر تغییرات آب و هوا بر منابع اساسی، به ویژه مواد غذایی و آب به اندازه کافی توجه نشده است.
در سپتامبر سال 2019، به مـنظور انـجام اقـدامـات فـوری در جـهت حفظ و حمایت از آب و هوای کرۀ زمین و همزمان با برگزاری نشست آب و هوای سازمان ملل، در مناطق مختلف جهان، اعتراضات گستردهای شکل گرفت. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل هنگامیکه از رهبران جهان خواست تا به نیویورک بیایند از آنها خواسته بود برای تقویت مشارکت ملی خود در جهت کاهش 45 درصدی گازهای گلخانهای تا سال 2020 و به صفر رساندن آن تا سال 2050، با برنامههای عملی و واقعبینانه بیایند. تغییرات آب و هوایی بر منابع اساسی، به ویژه مواد غذایی و آب تأثیر میگذارد و باعث افزایش توسعه نیافتگی کشورها و مشکلات امنیتی در بسیاری از مناطق جهان میشود. اثرگذاری تغییرات آب و هوایی و شکلگیری درگیریها در سه جهت خواهد بود:
خشونت و درگیریهای داخلی: اثرات تغییرات آب و هوایی بر منابع طبیعی همزمان با افزایش فشار جمعیتی، اقتصادی و سیاسی باعث کاهش توان دولتها در پاسخگویی به نیاز شهروندان از لحاظ تأمین مواد غذایی، آب و انرژی خواهد شد. درنتیجه، دولتها شکننده و ضعیف خواهند بود و درگیریهای داخلی که موجب فروپاشی این دولتها میشود، افزایش خواهند یافت. تغییرات آب و هوایی میتواند برای ثبات کشورها و مشروعیت دولتها چالش خطرناکی به شمار آید. روبرت مکلمان از دانشگاه ولفرد لوریر کانادا میگوید: «کشورهایی که از لحاظ سیاسی ضعیف اند در آینده به مهمترین مراکز احتمالی خشونت مرتبط با تغییرات آب و هوایی و مهاجرت اجباری افراد تبدیل خواهند شد». این خطرات در منطقه خاورمیانه بیشتر خواهد بود. در فهرست 20 کشور توسعه نیافته جهان، 12 کشور در خاورمیانه، جنوب آسیا و آفریقا قرار دارند. دربارۀ اثرگذاری تغییرات آب و هوایی در ثبات کشورها، نتایج بررسی جامع انجام شده به دست گروهی از پژوهشگران در سال 2009 درخصوص روابط بین گرم شدن زمین و خطرات درگیریهای داخلی در آفریقا نشان میدهد، بین افزایش جنگهای داخلی و گرم شدن قارۀ آفریقا رابطۀ تاریخی محکمی وجود داشته است. در سال هایی که میانگین گرم شدن هوا بیشتر بوده است، احتمال وقوع جنگها نیز افزایش پیدا کرده است. محاسبات انجام شده روی الگوی تغییرات آب و هوایی و افزایش درجۀ حرارت در آینده نشان میدهد تا سال 2030، درگیریهای مسلحانه 54% افزایش پیدا خواهند کرد یا حدود 393 هزار نفر در جنگهای آینده کشته خواهند شد.
ایجاد محیط تروریسم پرور: اثرات گرم شدن جهانی کره زمین باعث ایجاد تغییرات ژئوپلتیک میشود. این تغییرات در مناطق ضعیف مانند شاخ آفریقا، به وضوح دیده میشود. درنتیجه، احتمال تبدیل شدن این مناطق به محیط تروریسم پرور، به ویژه در سایه بیثباتی و افزایش میانگین فقر وجود دارد. بررسیهای صادره از مؤسسۀ دیپلماسی آب و هوایی در اکتبر 2016 با اشاره به نقش مشخص بازیگران غیردولتی در اتفاقات پیچیده تغییرات آب و هوایی نشان میدهند تغییرات آب و هوایی چگونه در افزایش خطرات مربوط به رشد و نفوذ این گروهها نقش داشته است. نتیجهگیری این بررسی نشان داد، تغییرات آب و هوایی در رشد و قدرتگیری گروههای مسلح به نحو ذیل کمک کرده است:
تغییرات آب و هوایی باعث افزایش ضعف دولتها و درنتیجه تقویت درگیریها بر سر منابع طبیعی و از بین رفتن امنیت میشود. دراین راستا، تشکیلات تروریستی افزایش مییابد و میتوانند به راحتی در محیطهای ضعیف، ناشی از درگیریها نفوذ خود را تقویت کنند. در این شرایط، دولت نفوذ خود را از دست میدهد و از مشروعیت لازم برخوردار نخواهد بود. در برخی اوقات تشکیلات تروریستی تلاش میکنند با پر کردن شکاف به وجودآمده ازسوی دولت، خدمات ضروری را به شهروندان ارائه دهند و اعتماد و حمایت مردم را به دست آورند. تغییرات آب و هوایی اثرات منفی روی شیوۀ کسب درآمد بسیاری از کشورها و مناطق جهان به جای خواهد گذاشت. برای نمونه با نبود امنیت غذایی یا کاهش آب و زمین مناسب، مردم نه تنها تحت تأثیر منفی آب و هوایی قرار میگیرند، بلکه ازسوی تشکیلات تروریستی استخدام میشوند تا بتوانند شیوههای جایگزین درآمد را برای خود تأمین کنند. بین تغییرات آب و هوایی، خشونت و درگیری مرتبط با تشکیلات تروریستی یا بازیگران غیردولتی رابطه مستقیمی وجود ندارد، بلکه تغییرات محیط زیست و آب و هوایی گسترده میتواند با ایجاد محیطی مناسب برای رشد تشکیلات مسلحانه، زمینهساز تقویت نفوذ آنها باشد.
افزایش خطر درگیریهای مسلحانه: دربارۀ تبعات تغییرات آب و هوایی روی درگیریها اتفاق نظر و درباره حجم این تبعات اختلاف نظر وجود دارد. مطابق بررسی مجله نیچر در 12 ژوئن 2019 در قرن گذشته، آب و هوا بین %3 تا 20% روی درگیریهای مسلحانه تأثیر گذاشته است.
کارشناسان درباره وجود رابطه بین تغییرات آب و هوایی و درگیریها به طور قاطعانه با یکدیگر توافق نظر ندارند. بیشتر این دیدگاهها بین افراط و تفریط بوده است. درحالیکه شماری از بررسیهای انجام شده بر وجود روابط مستقیم بین تغییرات آب و هوایی و درگیریها تأکید کرده است، بررسیهای دیگر، وجود روابط مستقیم را رد میکند. گروه دوم معتقد است درگیریها معمولاً ناشی از عوامل دیگری است که مهمتر از تغییرات آب و هوایی است. به رغم این مسئله، رابطه بین تغییرات آب و هوایی و درگیری یک رابطه ساده نیست و افزایش اثرات آب و هوایی به طور خودکار باعث افزایش شکنندگی و ضعف دولتها و درگیری نمیشود، بلکه میتوان گفت تغییرات آب و هوایی خطرات را افزایش میدهند. یعنی اینکه تغییرات آب و هوایی، هنگامیکه با خطرات و دیگر فشارهای موجود در یک چارچوب مشخص با یکدیگر تلاقی کند، ممکن است باعث افزایـش درگـیریهـای خـشونـتآمیز شود. درنتیجه مناسب است که گفته شود.
رابطۀ بین تغییرات آب و هوایی و درگیری یک نوع رابطه تلاقی و نه رابطه علت و معلولی است. به رغم اختلاف دیدگاهها بین پژوهشگران پیرامون میزان قدرت ارتباط، اتفاقِ نظر وجود دارد که رابطه – حداقلِ پیشبینی- غیرمستقیم بین تغییرات آب و هـوایـی و درگیری وجود دارد و این اثرپذیری افزایـش پـیدا مـیکند و در صورت وجود دیگر عوامل مانند فقر و کاهش میانگین توسعۀ اجتماعی و اقتصادی کاملاً بوضوح قابل مشاهده خواهد بود. با کاهش احتمالی میزان تولید مواد غذایی در جهان و بالا آمدن سطح دریاها، تغییرات آب و هوایی باعث افزایش بیثباتی در مناطق تنشزا خواهند شد و درنتیجه، بررسی اثرات امنیتی تغییرات آب و هوایی یکی از محورهای اصلی لازم برای شکلگیری دیدگاه لازم و اقدام فعال در قبال این مسئله خواهد بود.
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاههای مرکز مطالعات سیاسی و بینالمللی نیست)