با توجه به الویت اعلامی دولت سیزدهم از زمان تبلیغات انتخاباتی ریاست جمهوری و اهتمام ریاست محترم جمهوری؛ سامان بخشیدن و پویایی شورای عالی ایرانیان به الویت مهم وزیر امورخارجه تبدیل شده است. دکتر امیر عیدالهیان پس از چند بازدید از بخش کنسولسی و تائید اسناد تصمیمات مهمی در راستای تسهیل خدمات به هموطنان اتخاذ و اجرایی نمودند که نتیجه عینی آن جمع شدن صف های روزانه در مبادی ورودی میز خدمت کنسولی و بخش تائید اسناد و تسریع در انجام امور هموطنان می‌باشد. در گام بعدی برگزاری جلسه کارگروه‌های تخصصی شورای عالی ایرانیان را بریاست ایشان برگزار شد که طی آن ضمن توصیف اهمیت آسیب شناسی کاستی‌های اعتماد سازی و تقویت هویت هموطنان در خارج از کشور؛ سه الویت مهم دستگاه دیپلماسی در موضوع شورای عالی ایرانیان را تسهیل خدمات، تضعیف ایران هراسی و تشکیل شورای معتمدین در کشورهای مختلف اعلام نموده و بر اهمیت آموزش زبان فارسی؛ فرهنگ تمدن ایرانی و اجرای جدی مقررات در کنار پیش بینی تصویب مقررات جدید بویژه در دو بخش نظام وظیفه و تابعیت تاکید داشته و مشارکت نمایندگان تمامی دستگا ه‌ها بویژه مجلس شورای اسلامی در تصمیم سازی مهم ارزیابی نمودند.
بدون شک برنامه ریزی و رسیدگی به امور هموطنان دارای منافع ارزشمند و درازمدت برای ایران اسلامی داشته و در کند نمودن روند مهاجرت نخبگان هم ایفای نقش خواهد نمود. در شرایط کنونی با وجود اراده جدی ریاست محترم جمهور حضرت آیت اله رئیسی برای رسیدگی جدی به امور ایرانیان؛ تقویت شورای عالی ایرانیان اجتناب ناپذیر می‌باشد و بنظر می رسد بعد از افزایش اعتمادسازی بویژه از طریق ایجاد سامانه تسهیل ارائه خدمات رایج و دفاع از حقوق شهروندی هموطنان در کشورهای خارجی، امکان بهره گیری از ایرانیان خارج از کشور در قالب سرمایه گذاری و ایجاد اشتغال بویژه در هزاران طرح عمرانی نیمه تمام کشور، برگزاری دوره‌های مشترک آموزش عالی، انجام پروژه‌های مشترک تحقیقاتی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و همچنین ترویج فرایند جذب گردشگر پس از عادی شدن اوضاع سخت کرونایی وجود دارد. یک واقعیت آماری می‌گوید بیش از 100 کشور هر کدام جمعیتی کمتر از 5 میلیون نفر (ایرانیان مقیم خارج) داشته و متوسط سرمایه ایرانیان خارج بین 400 تا 600 هزار دلار می‌باشد.
یکی از گزینه‌های انسانی برای شرایط بهتر کار، زندگی و تحصیل جابجایی و مهاجرت بوده است. این موضوع در صدر اسلام هم برای ترویج این دین توحیدی مورد توجه نبی مکرم اسلام (ص) بوده است و در اداوار مختلف تاریخی انواع مختلف اجتماعی، سیاسی، امنیتی، علمی و فرهنگی و دینی و اقتصادی آن تجربه شده است؛ پدیده ای که در بسیاری از مواقع در فرایندی سوداگرایانه با استقبال غیر محسوس و حساب شده پذیرندگان همراه بوده است یعنی موضوع مهاجرت نخبگان و فرار مغزها که از سال ها پیش از اهداف کشورهای توسعه یافته ای چون آمریکا، کانادا، استرالیا و اروپای غربی بوده است؛ موضوعی که از هزاره سوم و با بالا رفتن هزینه تحصیل، تربیت نیروی انسانی و کاهش زاد و ولد در جهان غرب رنگ و بوی جدی تری به خود گرفته است در این راستا با روند موجود جمعیتی فقط اتحادیه اروپا سالانه حداقل به یک میلیون نیروی کار ماهر نیاز دارد. امروزه هزینه تربیت یک کارشناس ارشد و یا دکتری عمومی نزدیک به یک میلیون دلار ارزیابی می‌شود و متاسفانه در سال های اخیر شاهد مهاجرت نخبگان برتر کشورمان و فارغ التحصیلان بهترین دانشگاههای ایرانی و دارندگان مدال های المپیاد های کشوری و بین المللی به چند مقصد خاص آمریکا؛ کانادا، استرالیا و آلمان هستیم که علیرغم هشدارهای مختلف و متنوع دلسوزان و واکنش های احساسی تاکنون کمتر شاهد طراحی و اجرای برنامه سنجیده و حساب شده برای بهره گیری از سرمایه انسانی که این روزها به سرمایه هوشمند تغییر شکل داده، بوده ایم.
بر اساس نظرسنجی صورت گرفته توسط گالوپ جمهوری اسلامی ایران از نظر تعداد بزرگسالانی که تمایل به مهاجرت دارند در جایگاه هفتم دنیا قرار دارد. هم چنین براساس آمارهای سازمان‌ملل، نسبت جمعیت مهاجران بین‌المللی ایرانی از کل مهاجران جهان طی سال‌های 1990 تا 2000 افزایش، سپس در سال‌های 2005 تا 2015 کاهش و دوباره در سال 2016 تا 2020 افزایش یافته به 2,7 میلیون نفر رسیده است. که در آمارهای دیگری برآورد شده تعداد مهاجران ایرانی خارج از کشور بین 5 تا 6 میلیون نفر است و به ترتیب کشورهای آمریکا، کانادا، امارات متحده عربی، آلمان، بریتانیا و سوئد بیشترین تعداد مهاجران ایرانی را در خود اسکان داده‌اند و جمعیت مهاجران ایرانی ساکن در شش کشور مذکور بیش از 70 درصد جمعیت مهاجران ایرانی مقیم خارج از کشور را تشکیل می‌دهند. بر اساس آمار ارائه‌شده از سوی مرکز پژوهش مجلس شورای اسلامی تا سال 1389، حدود 60 هزار نخبه ایرانی از کشور مهاجرت کرده‌اند که اغلب از نخبگان المپیادهای علمی و ترازهای برتر دانشگاه‌ها بوده‌اند. هچنین جمع سرمایه ایرانیان مقیم خارج در سال 1399 بیش از 3 تریلیون دلار گزارش شده است.
در پانزده سال گذشته تعداد شهروندان ایرانی که در اروپا اقامت بلندمدت دریافت کردند ۲۰برابر شده است و بخش قابل توجهی از مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور را می‌توان ذیل عنوان مهاجرت سرمایه‌های انسانی یا فرار مغزها، یعنی مهاجرت افراد تحصیلکرده و نیروی کار متخصص و مهاجرت با هدف ادامه تحصیل طبقه‌بندی کرد. براساس آخرین آمارهای موجود، تعداد مهاجران ایرانی با تحصیلات دانشگاهی در دو دهه اخیر از 290 هزار به حدود یک میلیون نفر رسیده است. در عین حال که براساس اطلاعات سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد، در حال حاضر حدود 70 هزار دانشجوی ایرانی در سایر کشورها مشغول تحصیل در مقاطع مختلف دانشگاهی هستند. پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی کشورهای آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کاناداست. آمریکا چهار دهه است که اولین مقصد دانشجویان ایرانی است: «در سال ۲۰۱۸ میلادی، تعداد ۱۲هزار و ۱۴۲ دانشجوی ایرانی در آمریکا مشغول به تحصیل بوده‌اند.» دومین مقصد محبوب سال‌های اخیر دانشجویان ایرانی ترکیه است. آمارهای سال ۲۰۱۷ نشان می‌دهد این کشور میزبان بیش از ٦ هزار دانشجوی ایرانی است و مقاصد بعدی دانشجویان ایرانی آلمان و ایتالیاست.
شایان ذکر است در نشست هم اندیشی؛ پس از توضیحات مقدماتی معاون کنسولی؛ ایرانیان و مجلس وزارت امور خارجه روسای کارگروه‌های تخصصی مسئولین کمیته‌های اقتصادی؛ دین و اندیشه؛ علمی و فناوری؛ فرهنگی زبانی؛ حقوقی و قضائی؛ دانشگاهی دانشجویی و مدیر کل ایرانیان دیدگاههای تخصصی برای بهبود خدمات رسانی به هموطنان در خارج تشریح نمودند.
جمع بندی:
بطور کلی، هموطنان مقیم خارج توقع زیادی جزء دریافت آسان خدمات کنسولی؛ دانشجویی در راستای تامین نیازهای حقوقی و قانونی ندارند و همانگونه که وزیر محترم امور خارجه گفتند ضروری است ابتدا در فرایند ارائه خدمات کنسولی و سجلی تسهیل ایجاد شود تا پس از جلب اعتماد مضاعف؛ هوطنان عزیز برای اقداماتی نظیر سرمایه گذاری در کشور؛ انتقال تجربه و دانش فنی و اجرای طرح های مشترک انگیزه پیدا نمایند. واقعیت این است که ظرفیت و استعداد نمایندگی‌هایمان و بویژه نیروهای بخش کنسولی با پاسخگویی به موقع و منطیق با شرایط هزاره سوم را ندارند و ضرورت عاجل دارد تا نمایندگی‌ها در دو بخش تامین نیروی انسانی بر طبق نیاز و بویژه آموزش پیوسته حمایت و تقویت شوند. کلام آخر این که نهاد مدیریت ایرانیان خارج که در سه دهه گذشته بین دستگاه‌های مختلف جابجا شده و ضمن تجربه سطوح مختلف مدیریتی بنوعی در رکود و سکون بوده است نیازمند تقویت و اصلاحات متناسب با ظرفیت عظیم انسانی و اقتصادی هموطنان خارج و تداوم تغییر نگرش به این سرمایه بسیار ارزشمند در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بوده تا بیش از پیش اعتماد ایرانیان خارج از کشور را به خود جلب نماید و در این راستا مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی نیز می‌تواند در قالب کارگروه مدیریت پژوهش و آموزش در حوزه ایرانیان ایفای نقش نماید
علی بمان اقبالی زارچ - کارشناس ارشد مطالعات اروپا
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاههای مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)