در طول سال های اخیر یکی از مهم ترین دغدغه های کشورهای جهان در زمینه تولید برق و تأمین انرژی، مقابله با مخاطرات زیست محیطی از جمله آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی بوده است. در چنین شرایطی استفاده از نیروگاه های هسته ای به دلیل تأمین همزمان پایداری، قیمت مناسب و درعین حال آلودگی ناچیز در مقایسه با دیگر گزینه های تأمین انرژی از شرایط بهتری برخوردار است. با ثبت رکورد جدید در جهان امروز بیش از 440 نیروگاه هسته ای قریب به 370 هزار مگاوات در سی کشور برق تولید می کنند و درحالی که هرروز کشورهای جدیدی عزم خود را برای ساخت نیروگاه های جدید اعلام می دارند و به ترتیب چین 11، هند 7، روسیه 4، امارات 4، کره جنوبی 4 و بسیاری دیگر نظیر بنگلادش، اوکراین، روسیه سفید، آمریکا، پاکستان، اسلواکی و ژاپن هرکدام 2 نیروگاه اتمی دردست ساخت دارند و بر تعداد کشورهای استفاده‌کننده از انرژی هسته ای افزوده می شود، درحالی که تداوم مخالفت با فعالیت صلح آمیز هسته ای ایران و فشارهای مضاعف هرروز با یک بهانه و تعبیر، سیاست یک بام و دو هوای کشورهای غربی را در برخورد با مسئله هسته ای ایران نشان می دهد. روند افزایش مصرف انرژی باعث شده است تا کشورهای مختلف دنیا سهم بیشتری از انرژی هسته ای را در تأمین برق موردنیاز برای خود قائل شوند. در 12 سال گذشته ، تنها شش واحد جدید نیروگاهی در اروپا به بهره برداری رسیده است البته چند نیروگاه در بلغارستان، لیتوانی، آلمان، اسپانیا، سوئد و انگلستان به دلیل قدیمی‌بودن آنها از کار افتادند.
از نظر درصد مصرف برق هسته ای در دنیا فعلاً به ترتیب کشورهای آمریکا با 30%، فرانسه با 15%، چین با 13%، روسیه با 5/7%، کره جنوبی با 5/5%، کانادا، اوکراین، آلمان، سوئد، ژاپن و اسپانیا از 4 تا 2% قرار دارند. در اروپا نیز رقابت برای بهره گیری از انرژی هسته ای ادامه دارد و کمیسیون اروپا از سال 2010 از کشورهای عضو اتحادیه خواسته است تا مطالعات بهره گیری گسترده تر از انرژی هسته ای را آغاز کرده تا بدین طریق از میزان افزایش وابستگی خود به گاز و نفت کاسته و امنیت انرژی خود را تأمین کند. کمیسیون اروپا در توصیه خود همچنین گوشزد می‌کند که انرژی هسته ای آلترناتیو خوبی برای مقابله با گرم شدن بیش از حد زمین است. جالب تر اینکه در اروپا بعد از آژانس و کمیسیون، پارلمان نیز وارد موضوع شده و همت کشورهای عضو برای گسترش ساخت نیروگاه‌های جدید هسته ای را خواستار و قطعنامه تخصصی موضوع نیز با اکثریت آرا، به ویژه نمایندگان آلمانی پارلمان اروپا تصویب شده است. به طور کلی وضعیت در شرف تغییر است و بسیاری از سیاست مداران انرژی هسته ای را فرصت طلایی ای می دانند؛ دراین راستا سانتیاگو سان آنتونیو، مدیرکل مجمع اتمی اروپا، FORATOM می گوید: «ما شاهد تجدید حیات انرژی هسته ای هستیم.»
مرز سابق جنگ سرد در شرق اروپا درحال تبدیل شدن به میدان جنگی در تجارت ده ها میلیارد دلاری ساخت نیروگاه های هسته ای است. چهارماه پس از لغو ممنوعیت تأمین مالی معاملات انرژی هسته ای در خارج از کشور، آمریکا درحال یافتن گشایشی برای شرکت هایی مانند شرکت جنرال الکتریک Westinghouse Electric Co و Bechtel Group Inc. است. دراین راستا در سال های اخیر شرکت های آمریکایی در موضوع هسته ای توافقات ذیل با شرق اروپا داشته اند:
الف: اکراین: بهره گیری آلترناتیو از سوخت هسته ای آمریکایی به جای سوخت روسی
ب: بلغارستان؛ بهره گیری از تکنولوژی آمریکایی برای ساخت نیروگاهی جدید
ج: رومانی؛ استفاده از تسهیلات بانکی اگزیم بانک برای ساخت نیروگاه 1000 مگاواتی جدید
د: لهستان؛ بهره گیری از اعتبارات مالی و دانش فنی برای ساخت اولین نیروگاه مشترک
ازطرفی آمریکا تفاهمنامه ای را برای تأمین مالی یک راکتور جدید و سایر توافقنامه ها با رومانی، لهستان و همچنین بلغارستان امضا کرده که قصد دارد پروژه راکتورهای قدیمی را احیا کند و دسترسی بیشتر به منابع مالی و با هزینه های رقابتی مزیت اصلی طرف آمریکایی باشد، امری که علیه منافع روسیه و چین در منطقه است و ازسوی دیگر کشورهای اروپای شرقی که به سوخت های فسیلی روسیه و ذخایر زغال سنگ خود وابسته اند، بیشتر از دیگران انگیزۀ جست وجوی گزینه های هسته ای را دارند و این روند همراه با تغییر مقررات، این اجازه را به آمریکا می دهد تا برای سهم بیشتری از بازاری رقابت کند که ارزش آن طی 10 سال آینده 500 تا 700 میلیارد دلار تخمین زده می شود. با همه این حال یک مقام دولتی نزدیک به صنعت هسته ای روسیه می گوید کشورش توافق های هسته ای فعلی ایالات متحده در اروپا را تهدیدی برای پرچم دار روس اتم نمی داند؛ زیرا شرکت های آمریکایی اکنون برای ساخت نیروگاه های جدید پهنای باند ندارند و پروژه های ایالات متحده در اروپا احتمالاً به توافقنامه های خدمات محدود می شوند.
نیاز رومانی برای نوسازی یک راکتور موجود، این کشور را به عنوان نامزد احتمالی استفاده از بودجه ایالات متحده یا شروع کار با مشارکت آمریکا، کانادا و فرانسه تبدیل می کند. در مورد فشار اقتصادی و اراده سیاسی در موضوع هسته ای اعلام شده توسط لهستان و بلغارستان شک و تردیدهای بزرگتری وجود دارد. برخی از آنها توسط روسیه به عنوان شریک اصلی فناوری و تأمین مالی خود باقی مانده اند همچنین مجارستان برای توافق توسعه هسته ای 10 میلیارد یورویی (12 میلیارد دلار) با روسیه در مراحل پایانی است، گرچه طبق پیشبینی ها، توربین های لازم ازسوی شرکت جنرال الکتریک تأمین خواهدشد ، بنابرین در مورد مجارستان، هیچ بحثی از رقابت نیست؛ زیرا فناوری و اعتبار روسیه برای توسعه نیروگاه هسته ای ترجیح داده شده است. در جمهوری چک، رقابت برای ساخت یک راکتور هسته ای جدید پس از سال ها وقفه به یک مبارزه ژئوپلیتیکی بین آمریکا، روسیه و چین تبدیل شده است و از نظر سیاسی، جمهوری چک بین سه قدرت بزرگ در نوسان است. همچنین یک شرکت روسی با یک شرکت فرانسوی و آمریکایی برای برنده شدن در قرارداد ساخت دو واحد در نیروگاه هسته ای بلین بلغارستان، متحد شده است درمجموع مجارستان و بلغارستان درحال حاضر متحدان سنتی قدرت مسکو هستند. لهستان اخیراً آغاز انقلاب انرژی را اعلام کرد که در آن زغال سنگ با انرژی سبز و اولین نیروگاه هسته ای این کشور جایگزین خواهد شد. چه کسی ارائه دهنده فناوری هسته ای خواهد بود؟ در بزرگترین اقتصاد اروپای شرقی، دولت تسریع پروژه 40 میلیارد دلاری برای ساخت اولین نیروگاه هسته ای این کشور را اعلام کرد، یکی از اهداف کاهش وابستگی انرژی به زغال سنگ است که درحال حاضر نزدیک به 75% سهم دارد. انتظار می رود اولین راکتور هسته ای در سال 2033 به بهره برداری برسد. دولت براتیسلاوا اخیراً از شرکت Slovenske Elektrarne خواسته است که ارزیابی اثرات زیست محیطی را به عنوان پیش شرط اعطای پروانه بهره برداری انجام دهد. این شرکت می خواهد واحدهای سه و چهار نیروگاه موچووچه را با ظرفیت 440 مگاوات بسازد، اما در مرحله دریافت اعتبارات و پروانه ساخت با روند سخت و دشوار روبه رو است.
درمجموع اگرچه کشورهای بالکان هنوز هیچ پروژه هسته ای جدیدی آغاز نکرده اند، ولی کشورهای شرق اروپا ، هم کشورهای عضو اتحادیه اروپا (EU) و هم کشورهای غیرعضو متعهد شده اند که در دهه های آینده، بخش بیشتری از تولید برق ترکیبی خود را از منابع تجدیدپذیر حاصل نمایند و برای تحقق این هدف، هر کشور نه تنها نیاز به توسعه زیرساخت های انرژی موجود دارد، بلکه طرح های نظارتی و بازارهای سنتی را نیز مدرن می کند و موفقیت این تلاشها به همکاری منطقه ای و سرمایه گذاری خارجی نیز بستگی دارد. از نظر همکاری منطقه ای، کشورهای اروپای شرقی برای رفع نیاز خود به زیرساخت های بهتر و ایجاد برابری با اروپای غربی ابتکارات مشترک مختلفی را تشکیل داده اند که زمینه ساز تشدید رقابت مثلث قدرتمند تولید نیروگاه های هسته ای یعنی آمریکا؛ چین و روسیه در این منطقه است.
علی بمان اقبالی زارچ، کارشناس ارشد مطالعات اروپا
(مسئولیت محتوای مطالب برعهده نویسندگان است و بیانگر دیدگاه‌های مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی نیست)